عماد هلالات: انرژی و محیط امنیتی خاورمیانه باعث شده است این منطقه همواره اهمیت دوچندانی برای جمهوری اسلامی داشته باشد. از مناطق بسیار مهم و تأثیرگذار دیگر منطقه، قفقاز بویژه قفقاز جنوبی است. این منطقه محصور در بین ۳ قدرت منطقه‌ای (ایران، ترکیه و روسیه) است. فروپاشی شوروی و تشکیل 15 کشور، باعث ایجاد کشورهایی براساس قومیت در این منطقه شد؛ تقسیمی که سرآغاز جنگ‌های طولانی در این منطقه بویژه در قره‌باغ شده است. از نکات مهم دیگر این منطقه حضور فعال رژیم صهیونیستی در قفقاز جنوبی، بویژه در آذربایجان است. کشف نفت در بستر دریای خزر و ژئوپلیتیک خاص این منطقه اهمیت آن را برای بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بیش از پیش کرده است. 

 

* ژئوپلیتیک قفقاز و اهمیت آن برای جمهوری اسلامی

فروپاشی شوروی در دهه 1990 و تشکیل 15 کشور براساس قومیت و نژاد در مناطق مختلف شرق اروپا و در اطراف دریای خزر، نزاع و درگیری را برای این کشورهای تازه تأسیس به ارمغان آورده است. یکی از مناطق بسیار مهم و حساس که حاصل همین تقسیم‌بندی عرقی، نژادی و قومیتی است، قفقاز است. منطقه قفقاز همواره برای شوروی و امپراتوری تزاری مهم بوده است. در دوره خلافت عثمانی همواره بین شاه صفوی و خلیفه عثمانی برای به دست آوردن این منطقه جنگ‌های مختلفی بین ۲ پادشاهی رخ داده است. قفقاز در طول تاریخ بخشی از خاک امپراتوری ایران بوده و همواره فرهنگ و هویت ایرانی در آن منطقه حضور داشته است. 

از طرفی، قفقاز به‌مثابه چهارراه شمال و جنوب و شرق و غرب، نه تنها اوراسیا را از شـرق به غرب پیوند می‌دهد، بلکه به عنوان کانالی قاره آسیا را از شمال به جنوب نیز مرتبط می‌کنـد، به‌عبارتی تمدن غربی و شرقی در اینجا بـه یکـدیگر رسـیده، همچنـین ادیـان و فرهنـگ‌هـای مختلف مثل اسلام و اسلاو با هم تلاقـی می‌کننـد. بـه واسـطه همـین موقعیت خاص جغرافیایی، زمینه اثرگذاری بـر دیگـر منـاطق بیرونـی و پیرامـونی بـسیار مهیـاست. قفقاز جنوبی، موقعیت ممتازی برای مسیرهای حمل‌و‌نقل و تجاری و انتقال انرژی به‌شمار می‌رود. در کنار موقعیت استراتژیک قفقاز جنوبی که باعث جلـب توجـه و حضور قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای شده، برخی مشکلات دیگر مانند محصور بـودن در خشکی، باعث وابستگی این جمهوری‌ها بـه کـشورهای دیگـر شـده اسـت. در بـین 3 جمهوری قفقاز جنوبی، فقط گرجستان بـه آب‌هـای آزاد دسترسـی دارد و ارمنـستان از ایـن لحاظ بدترین وضعیت را داراست. جمهوری آذربایجان نیز تنها در کنار دریاچه بسته خزر واقع شده است. جمهوری آذربایجان در دریای خزر ساحل دارد کـه دسترسـی ایـن دریـا بـه دریای آزاد از طریق مسیرهای آبی از داخـل خـاک روسـیه میسر شده اسـت. همجـواری ایـن منطقـه و جمهوری مزبور با دریای خزر، موضوعی است که بویژه با توجه به عدم تعیین رژیم حقـوقی دریای خزر و سعی هر یک از کشورهای ساحلی جهت افزایش سهم خـود از ایـن دریـا، بـرای امنیت جمهوری اسلامی ایران حائز اهمیت است. 

قفقاز به دلیل ویژگی‌های ژئوپلیتیک خود، همواره برای ایران بویژه به لحاظ امنیتی اهمیت زیادی داشته است. تغییرات ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی باعث اهمیت مضاعف ویژگی‌های ژئوپلیتیکی این منطقه شد به طوری که باید گفت مجموعه ویژگی‌های ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی، مسبب اهمیت فوق‌العاده این منطقه است. 

 

* جنگ قره‌باغ و تغییر ژئوپلیتیک منطقه

تقسیم مرزی حاصل از دوره شوروی، بعد از فروپاشی باعث نزاع و درگیری بین کشور‌های مستقل در دهه 1990 میلادی بوده است. قره‌باغ یکی از مهم‌ترین مناطقی است که شاهد نزاع و درگیری بین دوطرف منازعه، یعنی ارمنستان و آذربایجان بوده است. از همان آغاز، ارمنستان که از لحاظ نظامی از قدرت بیشتری نسبت به آذربایجان برخوردار بود توانست این منطقه را به عنوان یک منطقه مستقل تحت حمایت خود درآورد. جمهوری اسلامی هم از همان آغاز خاک قره‌باغ را جزو خاک آذربایجان می‌داند و طی جنگ‌های دهه 90 میلادی کمک‌های مختلفی را به این کشور کرده بود که متأسفانه هیچ‌گاه دولت علی‌اف پدر و پسر قدر این کمک‌ها را ندانسته و در رسانه‌های خود، ایران را حامی ارمنستان معرفی می‌کنند. 

در جنگ اخیر قره‌باغ که با حمایت مستقیم ترکیه و سکوت اتحادیه اروپایی و همچنین امتیاز‌گیری روس‌ها صورت گرفت، آذربایجان توانست با همکاری ترک‌ها و آوردن هزاران تروریست اجاره‌ای از سوریه و همچنین کمک‌های نظامی رژیم صهیونیستی بر بخش‌های اصلی منطقه قره‌باغ مسلط شود که موجب شد ارامنه بسیاری مجبور به ترک این منطقه و مهاجرت به خاک ارمنستان شوند. در نهایت در آبان‌ماه سال 1399 با ورود مستقیم روسیه به جنگ، صلحی بین ۲ کشور آذربایجان و ارمنستان منعقد شد و نیروهای حافظ صلح روسیه و ترکیه برای برقراری آتش‌بس در نقشه جدید قره‌‌باغ مستقر شدند. از نکات جالب صلح قره‌باغ عدم حضور جدی جمهوری اسلامی در این نزاع بود. 

طبق نقشه جدید، راه‌های مواصلاتی ترانزیتی بین آذربایجان و منطقه نخجوان در غرب ارمنستان برقرار خواهد شد. در پایین نقشه ۲ راه ترانزیتی، ۲ راه مواصلاتی ریلی و جاده‌ای بین آذربایجان و منطقه نخجوان برقرار است که در این صورت مرز زمینی جمهوری اسلامی با ارمنستان دچار تغییر خواهد شد. خط ترانزیتی‌ای که از باکو، قره‌باغ و نخجوان می‌گذرد و در نهایت به ترکیه متصل می‌شود، آذربایجان را از انزوای ژئوپلیتیکی خارج خواهد کرد و می‌تواند بخشی از خط انتقال انرژی به سمت اروپا باشد؛ امری که می‌تواند آینده خطوط انتقال انرژی را در منطقه قفقاز تغییر دهد. 

 

* حضور تروریست‌ها چند ملیتی در منطقه قره‌باغ و اسکان دائمی آنها

از همان آغاز جنگ قره‌باغ در سال 99، ترکیه برای همکاری با آذربایجان، بخشی از تروریست‌های فعال در استان ادلب و شمال حلب سوریه را به بهانه بازپس‌گیری تکه‌ای از خاک اسلام و در قبال دریافت حقوق ماهانه‌ دلاری به آذربایجان اعزام کرد. درباره تعداد نیروهای اعزامی تروریست مستقر در منطقه قره‌باغ آمار مختلفی وجود دارد ولی آنچه کمیسیون اطلاعات و امنیت دومای روسیه در گزارش خود بیان کرده است، تعداد آنها بین 4000 تا 5000 نفر تخمین ‌زده شده است. به گفته منابع میدانی، عناصر گروهک‌های تروریستی شامل گروه‌های سلطان مراد، جیش الشرقیه، الحمزه، ارتش النخبه، جبهه الشام، تیپ الفرقان و... است. 

هر چند در آغاز نبرد قره‌باغ دولت آذربایجان، حضور هر گونه تروریست از سوریه را در این منطقه تکذیب می‌کرد اما شواهد و قرائن و همچنین فیلم‌هایی که خود تروریست‌ها از نحوه سر  بریدن سربازان ارمنی در شبکه‌های اجتماعی منتشر ‌کردند، گواهی بر حضور تروریست‌های چند ملیتی در این منطقه بود. ترکیه با همکاری اسرائیل و دولت علی‌اف پسر، این نیروها را برای هر نبردی در آینده و همچنین در راستای تفکرات توسعه‌طلبانه رجب طیب اردوغان به این منطقه کشانده است. در ماه‌های گذشته هم بخشی از خانواده‌های تروریست‌ها به این منطقه اعزام شدند که با توجه به توافقات انجام شده بین اردوغان و علی‌اف، حضور دائمی تروریست‌ها در قره‌باغ قطعی شد؛ امری که می‌تواند در آینده مشکلات امنیتی برای جمهوری اسلامی ایجاد کند. 

 

* حضور رژیم صهیونیستی در آذربایجان و قره‌باغ

رژیم صهیونیستی برای برقراری توازن با جمهوری اسلامی، همواره به دنبال برقراری روابط با کشورهای همسایه ایران بوده است. آذربایجان از جمله کشورهایی است که روابط مناسبی با رژیم صهیونیستی دارد. روابط دولت علی‌اف با رژیم صهیونیستی در تمام ساحات است به طوری که در جنگ قره‌باغ نیز نمود پیدا کرده بود. از دید باکو، غربی‌ها بهترین گزینه برای رسیدن باکو به اهداف اقتصادی و امنیتی هستند. در این میان گسترش روابط جمهوری آذربایجان با رژیم صهیونیستی به عنوان ابزاری برای کسب حمایت لابی صهیونیستی در آمریکا، گسترش روابط با واشنگتن و تأمین نیازهای تسلیحاتی و اقتصادی باکو تعریف شده است. صهیونیست‌ها هم برای کسب و گسترش نفوذشان در منطقه که بیشتر جنبه امنیتی- اطلاعاتی دارد، درصدد گسترش روابط با جمهوری آذربایجان هستند. در یکی از اسناد منتشر شده از سوی ویکی‌لیکس، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، روابط باکو و رژیم صهیونیستی را به کوه یخ تشبیه کرده که فقط سرش پیداست. 

آذربایجان همواره خریدار تسلیحات رژیم صهیونیستی است. حجم خرید سلاح این دولت از رژیم اشغالگر قدس بین 6 تا 8 میلیارد دلار گزارش شده است. بخش اصلی سلاح‌هایی که آذربایجان خریداری می‌کند در حوزه اطلاعاتی جا می‌گیرد. سامانه‌های مختلف شنود و ردیابی از جمله سلاح‌های خریداری شده توسط آذربایجان است. استقرار رژیم صهیونیستی در مرزهای شمالی این کشور و اخیرا در قره‌باغ و همکاری با گروه‌های تروریستی در این منطقه می‌تواند قفقاز جنوبی را ناامن‌تر از گذشته کند. 

در پایان باید به این نکته اشاره کرد که شاید اهمیت محیط امنیتی قفقاز به اندازه خاورمیانه نباشد اما همسایگی جمهوری اسلامی با این منطقه و کشف منابع نفتی و گازی جدید باعث می‌شود به صورت ویژه‌ای به این منطقه نگاه شود. بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای زیادی در قفقاز حضور دارند که هر کدام به دنبال دست یافتن به منافع بیشتر هستند. از نکات مهم دیگر قفقاز جنوبی حضور رژیم صهیونیستی در این منطقه است. روابط آذربایجان با این رژیم بیش از پیش شده است و موساد اسرائیل در آذربایجان فعالیت گسترده‌ای دارد. از سوی دیگر کشف منابع نفت و گاز در بستر دریای خزر و در بخش‌هایی از خاک آذربایجان، این کشور را وارد کشورهای تأثیرگذار در حوزه‌های انرژی کرده است. 

از سوی دیگر ژئوپلیتیک قفقاز اهمیت ویژه‌ای برای جمهوری اسلامی دارد. تغییر آن باعث تغییر معادلات در این منطقه می‌شود. جنگ اخیر قره‌باغ و پیشروی نیروهای آذربایجانی ژئوپلیتیک منطقه را تغییر داده است؛ امری که با سیاست منفعل جمهوری اسلامی همراه بوده است. حضور تروریست‌های چند ملیتی هم مسأله دیگری است که در شمال کشور می‌تواند امنیت قفقاز را تحت تأثیر قرار دهد. دولت جدید جمهوری اسلامی که اولویت خود را همسایگان قرار داده است باید نگاه ویژه‌ای به قفقاز جنوبی داشته باشد تا ضمن داشتن روابط اقتصادی مناسب با این کشور‌ها از تبعات امنیتی آن جلوگیری شود.