سمیرا کریمشاهی: در روزهایی که رخدادهای افغانستان در صدر اخبار بین‌الملل جا گرفته، روز شنبه ششم شهریور، غرب آسیا نیم‌نگاهی به بغداد داشت؛ جایی که کنفرانس همکاری و مشارکت بغداد با مانورهای تبلیغاتی فراوان از جانب دولت الکاظمی برای جمع کردن سران منطقه برگزار شد. 

از هفته‌ها قبل در بین کارشناسان غرب‌ آسیا درباره فرصت، اهداف و سطح برگزاری این نشست تبادل‌ نظر شکل گرفته بود. با توجه به شرایط و تنش‌های موجود میان بازیگران منطقه‌‌‌‌ای، اینکه عراق بتواند سران کشورهایی همچون ایران، عربستان سعودی، مصر، امارات، قطر و... را دور یک میز جمع کند، باعث جلب توجهات به این نشست شد. اما در کنار آن، مساله‌ نیت بغداد و نقش کنشگران خارج از منطقه‌ مطرح بود. نزدیک بودن انتخابات پارلمانی عراق و تلاش‌های الکاظمی برای اینکه از یک نخست‌وزیر موقت به مهره‌‌ غیرقابل حذف و تاثیرگذار در صحنه‌ سیاسی عراق تبدیل شود، باعث شد اهداف برگزاری کنفرانس تحت‌الشعاع قرار بگیرد. 

 از طرف دیگر الکاظمی علاقه‌مند بود نقش میانجی‌گری و میزبانی از مذاکرات تهران- ریاض را در حاشیه اجلاس بغداد به اوج برساند اما با توجه به اینکه هم ایران و هم عربستان سطح مشارکت را از سران به وزیر امور ‌خارجه تنزل دادند، می‌تواند نشان‌دهنده‌‌ چنین ملاحظه‌‌ای باشد که این کشورها به علاوه ترکیه قصد ندارند قطعه‌ای از پازل انتخاباتی الکاظمی باشند. افزون بر این مسأله، تهران ملاحظات جریان مقاومت در عراق و حشدالشعبی را نیز در نظر گرفت.

عدم موفقیت دولت بغداد در افزایش وزن سیاسی نشست دلیل مهم دیگری هم دارد و آن هم دخالت دولت فرانسه است. هر چند گفته می‌شود چنین کنفرانسی ابتکار امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه بوده و بغداد چنین موضوعی را بهانه عدم توان حذف یک کشور خارج از منطقه در نشست منطقه‌ای عنوان می‌کند اما نقش‌آفرینی منفی پاریس از جمله جلوگیری از دعوت سوریه، بخشی از امیدواری‌ها به فرصت بسترسازی اجلاس برای رفع تنش‌های موجود را از بین برد. 

 

* رؤیای سایکس‌- پیکویی مکرون

چشم‌انداز کمرنگ شدن حضور آمریکا در منطقه و روند خروج نیروهای نظامی این کشور باعث شده طمع دخالت و افزایش نفوذ، بیش از پیش به دولت‌های غربی منتقل شود. چنین اراده‌ای بیش از یک سال است در کاخ الیزه نمایان شده است. تابستان سال گذشته فرانسه سعی داشت نقش رهبری بلوک غرب در تنش با ترکیه بر سر منابع موجود در شرق مدیترانه را ایفا کند و قلمرو تقابل خود با بازیگران حاضر در غرب ‌آسیا را در ماجرای انفجار سال گذشته در بندر بیروت گسترش دهد. در واقع این کشور با نقش‌آفرینی مکرون در قامت پدرخوانده لبنان و زنده کردن یاد میراث استعماری دوران دولت‌سازی در خاورمیانه، در صدد بود مدیریت بحران لبنان را به دست گیرد. 

اکنون با گذشت بیش از یک سال از حادثه‌‌ بیروت، ناکارآمدی طرح‌های ابتکاری فرانسه نمایان شده و لبنان در بدترین وضعیت سیاسی و اقتصادی به سر می‌برد و کمبود‌های متعدد کالاهای استراتژیک و حیاتی، زندگی مردم را روز به روز سخت‌تر می‌کند. این در حالی است که با دخالت محور آمریکایی- غربی و همچنین کارشکنی گروه‌های تحت حمایت عربستان سعودی، تشکیل دولت لبنان و گشایش کانال‌های وارداتی به سوی بن‌بست سوق داده می‌شود. در حالی که لبنان می‌تواند از مسیر ترانزیتی سوریه و اردن سوخت و کالا‌های مورد نیاز خود را وارد کند، به دلیل تحریم‌های سزار که بر سوریه و لبنان تحمیل شده، عملا دستان ارجی مقابل این درگاه تنفسی قرار گرفته و فقط هنگامی که صحبت از ارسال سوخت از طریق ایران شده، کمی برای بازگذاشتن دست مقامات لبنانی از خود نرمش نشان دادند. 

با آنکه پروژه مکرون در لبنان شکست خورده اما اراده‌‌ الیزه برای نفوذ در منطقه همچنان برقرار است و کنفرانس بغداد نماد جدید آن بود. پافشاری یک بازیگر خارجی بر عدم شرکت سوریه در نشست منطقه‌‌ای، چالش‌آفرینی در روند همگرایی‌ای‌ بود که بشدت غرب ‌‌‌آسیا و شمال آفریقا به آن نیاز دارد. اصرار بر ادامه‌‌ منزوی‌سازی سوریه‌‌ پسا‌‌جنگ، یک پروژه‌‌ بیرونی برای مدیریت معادلات مدیترانه‌ای است که دولت عراق با وجود تجربه‌‌ لبنان همراه آن شد. 

نظم جدید منطقه‌ای چه در قالب امنیت جمعی و چه تشکیل یک بازار اقتصادی در غرب‌‌ آسیا به ۲ شرط برای ریل‌گذاری در این مسیر نیاز دارد؛ ابتدا اینکه مشارکت تمام کشورها را در بر بگیرد یا حداقل منزوی‌سازی کشوری مورد هدف نباشد و دوم یک همگرایی با ابتکار بومی- منطقه‌ای تنظیم شود. به هر میزان که طراحی خارجی وارد اجماع منطقه شود، انتظار کاهش تنش‌ها کمرنگ خواهد شد. همان‌گونه که تجربه‌‌ تاریخی دولت‌سازی‌های مصنوعی توسط فرانسه و انگلیس در قالب توافق «سایکس‌ - پیکو» نشان داد با گذشت یک سده همچنان ملت‌های خاورمیانه تقاص این ابتکار استعماری را می‌دهند. در کنار آن تجربه‌‌ افغانستان و شکست پروژه دموکراسیزاسیون آمریکا با گذشت 20 سال، شاهد اخیر این مدعاست. 

 

* ایران و مصر، فرصت یک دیپلماسی فعال

از حواشی دیگر و البته امیدوارکننده‌ کنفرانس بغداد انتشار فیلم کوتاهی از ورود مقامات به سالن اجلاس بود که در آن امیرعبداللهیان با عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر در حال گفت‌وگو بود. روابط ایران و مصر- به استثنای یک دوره‌ کوتاه دوران ریاست‌جمهوری محمد مرسی که آن هم حواشی خاص خودش را داشت- به سمت تیرگی غالب بوده است اما با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک این کشور که کنشگری آن در مساله‌ فلسطین را اجتناب‌ناپذیر می‌کند و همچنین اهمیت کانال سوئز که باعث شده ایران را با یکسری محدودیت‌های مواصلاتی مواجه کند و دلایل متعدد دیگر از جمله ضرورت پایان دادن به نقش کمرنگ ایران در تحولات شمال آفریقا، به نظر می‌رسد عادی‌سازی رابطه با این کشور مدتی است در دستور کار وزارت امور خارجه قرار گرفته و این ملاقات هر چند کوتاه در حاشیه کنفرانس بغداد نشان می‌دهد می‌توان به پویایی دیپلماسی منطقه‌ای دولت جدید که از وعده‌‌های رئیس‌جهور در بخش سیاست ‌خارجی است امیدوار بود. 

تیرماه امسال «العربی ‌الجدید» قطر در گزارشی که درباره اراده ایران و مصر به عادی‌سازی روابط بود، اعلام کرد منابع مصری به العربی الجدید گفته‌اند رایزنی‌های اخیر بین مصر و ایران با هدف بهبود روابط بین ۲ کشور و دستیابی به دیدگاه‌های همگرا درباره تعدادی از پرونده‌های منطقه‌ای انجام شده است. این روزنامه همچنین از سفر یک هیات ایرانی به قاهره برای انجام این رایزنی‌ها خبر داد. «علی هاشم» تحلیلگر لبنانی که روی مسائل ایران متمرکز است، در یادداشتی که در پایگاه «ال مانیتور» منتشر کرده به بررسی وزیر جدید امور خارجه پرداخته که در بخشی از متن به توانایی‌های امیرعبداللهیان در حوزه منطقه اشاره کرده و به مساله مصر پرداخته است. هاشم از سابقه وزیر جدید در حوزه معاونت امور عربی و آفریقای وزارت امور خارجه می‌گوید و اینکه امیرعبداللهیان آخرین مقام ایرانی بود که ساعاتی قبل از کودتای سرنگونی با تیم محمد مرسی، رئیس‌جمهور سابق مصر تماس گرفت. امیرعبداللهیان خود یک سال بعد در مراسم تحلیف عبدالفتاح السیسی به عنوان رئیس‌جمهور جدید مصر نماینده ایران بود. این دیپلمات فرصت را غنیمت شمرده و چند روزی را در قاهره اقامت کرد و در آنجا با نخبگان مصری ملاقات داشت و شاید مهم‌تر از همه، دیدار با نویسنده مصری مرحوم «محمد حسنین هیکل» بود. او همچنین در سال‌های قبل از مرگ هیکل در سال 2016، 5 بار با این نویسنده بزرگ دیدار داشت. 

با توجه به سابقه‌ و اشراف وزیر جدید نسبت به کشور مصر می‌توان انتظار داشت روابط ۲ کشور فصل تازه‌ای را به خود ببیند، بویژه اینکه کشورهای همسایه از جمله ترکیه و قطر به دنبال عادی‌سازی روابط خود با مصر هستند و عراق هم در قالب نشست‌های سه‌جانبه با اردن و مصر سطح همکاری خود با این کشور را ارتقا بخشیده است. 

 

* بغداد همچنان خط اتصال تهران- ریاض

مقامات عراقی بارها تاکید داشته‌اند بغداد محل رایزنی‌های هیات ایرانی و سعودی به منظور بازگشت به روابط دیپلماتیک گذشته و بازگشایی متقابل سفارتخانه‌های ۲ کشور بوده است. تاکنون برگزاری چندین دور این مذاکرات به طور مستقیم و غیرمستقیم به تایید مقامات ایران و عربستان رسیده است. در راستای همین موضوع پایگاه خبری «الجزیره» تحلیلی از مذاکرات تهران- ریاض منتشر کرد که مساله یمن می‌تواند نقطه شروعی باشد تا 2 طرف را پشت میز بنشاند تا گفت‌وگو به دیگر موضوعات گسترش یابد. در این تحلیل پیش‌بینی شده یک توافق جامع بین ۲ طرف در کوتاه‌مدت بسیار دشوار است. 

 با توجه به اینکه نشست بغداد بهانه‌ای برای دیدار مقامات چند کشور بعد از سال‌ها تنش شد- از جمله قطر و مصر یا امارات و قطر- پیش‌بینی شد دیدار تاریخی میان وزرای امور خارجه ایران و عربستان شکل بگیرد که سرانجام این امر تحقق نیافت. با این حال «فؤاد حسین» وزیر خارجه عراق در کنفرانس مطبوعاتی مربوط به اجلاس بغداد اعلام کرد مذاکرات میان ایران و عربستان همچنان در بغداد در جریان است، هر چند اخبار موثقی از میزان پیشرفت و سطح رایزنی‌ها منتشر نشده است. عربستان سعودی با شکست در جنگ یمن از موضع رادیکالی گسترش میدان جنگ به ایران در سال 2016 به تمایل گفت‌وگو عقب‌نشینی داشته است اما همچنان میزان حسن‌نیت طرف سعودی به منظور همکاری در تغییر وضعیت تنشی و امنیتی منطقه مبهم است. 

------------------------------

منابع

-alaraby. co. uk/politics/ مشاورات-استخباریه- مصریه- إیرانیه- فی- القاهره

-alaraby.co.uk/politics/ختام- قمه-بغداد- اتفاق- على- دعم- العراق- واستمرار-لقاء- السعودیه- وإیران

-al-monitor. com/originals/2021/08/irans-new-foreign-minister-seen-first-fully-fledged-khameneist-post

-aljazeera. net/news/politics/2021/7/9/

المحادثات-السعودیه- الإیرانیه