گروه سیاسی: نشست سالانه سران دولت‌های عضو سازمان همکاری شانگهای قرار است روزهای ۱۶ و ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ برابر با ۲۵ و ۲۶ شهریورماه سال جاری در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان برگزار شود و بنا بر برخی اخبار با دعوت رسمی این کشور به عنوان رئیس دوره‌ای این سازمان از ایران برای حضور در این نشست، حجت‌الاسلام ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور در آن حضور خواهد یافت.

به گزارش «وطن امروز»، بحث عضویت ایران در پیمان شانگهای و تغییر وضعیت کشورمان از عضو ناظر و تبدیل به عضو دائم این سازمان همواره از دستورکارهای مهم دستگاه سیاست خارجی طی دهه گذشته بوده است. ایران از سال ۲۰۰۵ عضو ناظر این سازمان بوده و در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ برای عضویت کامل درخواست داد اما با موانعی از جمله تحریم‌های سازمان ملل یا مخالفت برخی اعضا روبه‌رو شد، برای نمونه سال 2016 در شرایطی که به نظر می‌رسید همه شرایط برای عضویت دائم ایران در این پیمان فراهم است رای مخالف تاجیکستان مانع عضویت دائم کشورمان شد اما با تغییر معادلات و تحولات جهانی و منطقه‌ای به نظر می‌رسد همه چیز برای پیوستن کامل ایران به سازمان همکاری شانگهای آماده شده است.

بر این اساس با موافقت مسکو و پکن مبنی بر پذیرش کامل عضویت ایران، ماه گذشته در جلسه گذشته شورای وزیران خارجه سازمان همکاری شانگهای SCO) ) که در شهر دوشنبه تاجیکستان برگزار ‌شد، نماینده‌ هیأت روسیه با بیان اینکه توسعه اتحاد سازمان همکاری شانگهای ارتباط مستقیم با چشم‌انداز گسترش آن دارد، گفت: مسکو خواستار تایید پیشنهاد ایران برای عضویت در این سازمان است. سراج‌الدین مهرالدین، وزیر خارجه تاجیکستان که کشورش پیش از این مخالف عضویت ایران بود نیز به طور رسمی در یک نشست مطبوعاتی تاکید کرد که این جمهوری نظر خود را تغییر داده و در صورت اتفاق نظر اعضا، موافق عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای است.

علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز اواخر مرداد در یک پیام توئیتری اظهار داشت که طی گفت‌و‌گویی با نیکولای پاتروشف، دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه، ضمن بررسی موضوعات امنیتی دوجانبه، موضوع عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای نیز مطرح شده است. وی همچنین در توئیت خود اعلام کرد: «موانع سیاسی برای عضویت ایران در پیمان شانگهای برداشته شده و با طی تشریفات فنی عضویت ایران نهایی خواهد شد.» سازمان همکاری شانگهای در حال حاضر دارای ۸ عضو دائم یعنی کشورهای هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان است و ۴ کشور افغانستان، بلاروس، ایران و مغولستان نیز به عنوان عضو ناظر و ۶ کشور آذربایجان، ارمنستان، کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا نیز از شرکای گفت‌وگوی آن محسوب می‌شوند.

اهمیت سازمان همکاری شانگهای

اعضای سازمان شانگهای ۲۵ درصد تولید ناخالص ملی دنیا را در اختیار دارند و به نظر می‌رسد در آینده‌ نزدیک از ۵ قدرت اول اقتصادی اول دنیا 2 کشور عضو این سازمان خواهند بود. همچنین ۴ قدرت اتمی دنیا یعنی روسیه، چین، هند و پاکستان عضو این پیمان هستند. افزون بر این موارد، چین و روسیه به عنوان 2 عضو از 5 عضو دائم شورای امنیت نیز ستون‌های اصلی این پیمان هستند. همچنین اعضای این سازمان حدود یک‌سوم خشکی‌های سطح زمین را در اختیار دارند و نزدیک به ۴۲ درصد جمعیت دنیا ساکن کشورهای عضو این سازمان هستند.مجموع این مولفه‌ها اهمیت عمق راهبردی این سازمان و حضور در این پیمان تاثیرگذار بر معادلات جهانی برای ایران را نشان می‌دهد، همچنین تحولات بنیادی در غرب آسیا و حضور ایران در منطقه به عنوان یک نیروی ثبات‌ساز در این معادلات، نظر اعضای این پیمان را به کشورمان جلب کرده است. در آخرین مورد، تحولات در افغانستان بار دیگر نگاه قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و بازیگران سنتی در افغانستان را به ایران دوخته است. سفر سوبرامانیام جایشانکار و شاه محمود قریشی، وزرای خارجه هند و پاکستان که از اعضای شانگهای محسوب می‌شوند طی هفته‌های گذشته به ایران و مذاکره درباره اوضاع افغانستان گویای نقش تاثیرگذار کشورمان در این کشور و منطقه است. همچنین ایران به دلیل داشتن منابع غنی انرژی (نفت و گاز) طبیعتا یک مهره و وزنه مهم در سازمان همکاری شانگهای خواهد بود و همکاری بیشتر تهران با سازمان همکاری شانگهای و تقویت نقش ایران در «ابتکار یک کمربند-یک راه» چین به عنوان راه ابریشم نو برای همه طرف‌ها واجد اهمیت خواهد بود و امنیت تامین انرژی در زنجیره‌ کشورهای عضو را بیش از پیش تامین خواهد کرد.چندی قبل نشریه تحلیلی «اویل پرایس» از کشف یک میدان گازی بزرگ در آب‌های ایران در دریای خزر خبر داد. طبق این گزارش میدان گازی «چالوس» قرار است با هدف ایجاد یک قطب جدید گازی در شمال ایران برای تکمیل قطب جنوبی گاز این کشور با محوریت میدان عظیم پارس جنوبی احداث شود. اگر برآوردهای اولیه از ذخایر گاز موجود در میدان چالوس درست باشد، گاز ایران قادر خواهد بود حداقل 20 درصد گاز مورد نیاز اروپا را تأمین کند. 

مقابله با یکجانبه‌گرایی آمریکا

هدف اصلی و البته نانوشته تشکیل سازمان شانگهای با توجه به ایفای نقش اصلی روسیه و چین در آن، برقراری موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه بود و بر این مبنا توانسته در بسیاری از معادلات منطقه‌ای و جهانی نقش موثری ایفا کند. سازمان همکاری‌ شانگهای را باید از جمله معدود سازمان‌هایی با ماهیت امنیتی و نظامی دانست که «حوزه تمدنی آنگلوساکسون» در آن جایی نداشته است و نکته حائز اهمیت رد درخواست عضویت ایالات متحده آمریکا در سال 2005 برای عضویت در این سازمان از سوی کشورهای عضو به شمار می‌رود.

از نمونه‌های دیگر مقابله این سازمان با آمریکا موضع‌گیری‌های سیاسی شانگهای از جمله درخواست از آمریکا برای تعیین یک جدول زمانی جهت خروج نیروهایش از کشورهای عضو این سازمان در اجلاس سال ۲۰۰۵ سران در شهر آستانه‌ قزاقستان بوده است و در پی رسمی شدن خواست سازمان شانگهای، قرقیزستان نیز خواستار خروج آمریکایی‌ها از «پایگاه هوایی کی۲» شد. 

تاکید بر حفظ و ثبات مرزها و همچنین حاکمیت ملی کشورها نیز از دیگر عناصری است که در مخالفت کامل با سیاست یکجانبه‌گرایی آمریکا درباره اشغال کشورها و همچنین حمایت از هرج و مرج قرار داشته است. سازمان همکاری شانگهای شاید یکی از معدود نهادهای بین‌المللی است که توانمندی مقاومت در مقابل سیاست یکجانبه آمریکا را داراست. نمونه آن درخواست رسمی از آمریکا برای خروج از پایگاه نظامی در منطقه «دره فراغنه» در کشور ازبکستان در سال ۲۰۰۵ است. 

در مجموع اقداماتی نظیر اجرای رزمایش نظامی ضدتروریسم در میان ارتش‌های کشورهای عضو، موسوم به «ماموریت صلح» در سال ۲۰۰۷ باعث شده که در محیط بین‌الملل از این سازمان به عنوان «ناتوی آسیا» یا «ناتوی شرق» یاد شود. 

پیشینه 

آوریل ۱۹۹۶ سران 5 کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان به دنبال اجلاس شانگهای موافقتنامه‌ای را امضا کردند که در مناطق مرزی خود اعتمادسازی و از حمله یا درگیری در مناطق مرزی یکدیگر خودداری و از برگزاری رزمایش‌های نظامی که تهدیدی علیه یکدیگر باشد، دوری کنند. حجم و گستردگی و تعداد دروس آموزش نظامی را کاهش دهند، یکدیگر را از عملیات نظامی‌ای که قصد دارند تا عمق یکصد کیلومتری مرزهای مشترک به انجام برسانند قبلا آگاه کنند و بالاخره مناسبات دوستانه و همکاری بین نیروهای نظامی مستقر در ۲ سوی مرزها را تقویت کنند. این توافقنامه که بعدها به نام گروه شانگهای 5 معروف شد، سال ۲۰۰۱ با تغییر نام و ساختار و با پذیرش ازبکستان به سازمان همکاری شانگهای معروف شد. اعلامیه تاسیس سازمان همکاری شانگهای ژوئن سال ۲۰۰۱ در شانگهای به امضای چین، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان رسید. برخی اهداف این سازمان عبارتند از: ١- تقویت همکاری با محورهای امور سیاسی، اقتصادی، تجاری و نظامی 2- ضدیت با فعالیت‌های غیرقانونی، مبارزه مشترک با تروریسم و ضد جدایی‌طلبی و مهاجرت‌های غیرقانونی 3- تامین امنیت منطقه‌ای 4- مقابله با یکجانبه‌گرایی آمریکا. در جریان اجلاس سران در سال ۲۰۰۵ در آستانه قزاقستان، درباره پذیرش ایران، پاکستان و هند به عنوان اعضای ناظر توافق حاصل شد. سال ۲۰۱۷ هند و پاکستان به عضویت کامل این سازمان درآمدند اما به دلیل مخالفت تاجیکستان، وضعیت ایران همچنان در سطح عضو ناظر باقی ماند. 

احیای توازن

دولت سیزدهم سیاست خارجی خود را پیگیری یک دیپلماسی متوازن اعلام کرده است تا به این وسیله نارسایی دیپلماسی دولت‌های یازدهم و دوازدهم را که از اعتماد به همکاری با غرب و نادیده گرفتن ظرفیت متحدان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای حاصل شد، ترمیم کند. شاید در این قسمت بازخوانی اعتراف روزهای آخر محمدجواد ظریف خالی از لطف نباشد. ظریف در بخش پایانی بیست‌و‌دومین و آخرین گزارش برجامی خود به مجلس با اعتراف به لزوم توازن ارتباط با شرق و غرب نوشت: «اگر درباره ضرورت کار متوازن با شرق و غرب به یک اجماع ملی رسیده بودیم و از یک سو با خوش‌خیالی، دوستان دوران سختی را در سراب طمع سرازیر شدن شرکت‌های غربی از خود نرنجانده بودیم و از سوی دیگر از همه امکانات برجام برای ایجاد منافع اساسی اقتصادی برای همه کنشگران - به شمول شعبات خارجی شرکت‌های آمریکایی- بهره برده بودیم، هم دوستان‌مان سرخورده نمی‌شدند و در دوران سختی رهای‌مان نمی‌کردند و هم ترامپ برای فشار حداکثری با مانع جدی سرمایه‌داران جهانی - از جمله در داخل آمریکا- مواجه می‌شد». در نهایت توازن در نگاه به شرق و غرب در کنار استفاده از ظرفیت حضور در سازمان‌های بین‌المللی نظیر شانگهای و همچنین همکاری با همسایگان و متحدان کشورمان که در ماجرای ارسال محموله‌های سوخت به ونزوئلا و لبنان نمود عینی یافت، از اهرم‌های حیاتی و موثر بی‌اثر کردن فشارهای سیاسی و همچنین خنثی‌سازی تحریم‌های آمریکا علیه ایران محسوب می‌شود.