سمیرا کریمشاهی: سال گذشته در چنین روزهایی که کارزار انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا به روزهای اوج خود رسیده بود، تعدادی از دولت‌های منطقه شکست ترامپ را آغاز روزهای سخت خود در پرونده‌های خاورمیانه‌ای کاخ‌ سفید می‌دانستند و پیش‌بینی پیروزی جو بایدن برای آنها نگران‌کننده بود که از جمله‌‌ آنها رجب طیب‌اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه بود. البته این حدس و گمان‌ها چندان هم بیراه نبود و طی ۸ ماهی که از استقرار دولت جدید در کاخ سفید می‌گذرد، فراز و نشیب‌های روابط آنکارا- واشنگتن پیچیده‌تر شده و اردوغان موانع سیاست‌ خارجی دلخواه خود را بیشتر از دوران ترامپ می‌بیند. 

 

* خاطرات تلخ اردوغان از بایدن

شاید بارزترین تنش میان بایدن و اردوغان به زمانی بازگردد که او هنوز رئیس‌جمهور آمریکا نبود و در دولت باراک ‌‌اوباما در قامت معاون رئیس‌جمهور، مسؤولیت رسیدگی به پرونده‌‌ کودتای نافرجام جولای 2016 در ترکیه را داشت. اردوغان که دولتش از خطر سرنگونی نجات یافته بود، عوامل جنبش ‌فتح‌الله گولن مستقر در آمریکا را عامل کودتا در کشورش می‌دانست و مهم‌ترین درخواستش استرداد گولن و همکاری آمریکا در یافتن عاملان کودتا بود اما دیدار و گفت‌و‌گو با جو بایدن برای ترکیه رضایت‌بخش نبود و دولت اوباما هیچ‌گاه حاضر نشد به درخواست‌های ترکیه توجهی داشته باشد و با پاسخ‌های کلی و دوپهلو و گذر زمان این ماجرا پشت سر گذاشته شد، البته با گذشت ۵ سال از آن روزها همچنان فرضیه‌‌ حمایت آمریکا از کودتاچیان به قوت خود باقی است، بویژه اینکه در دوران نامزدی جو بایدن برای ریاست‌جمهوری آمریکا مصاحبه‌ای از او منتشر شد که صراحتا رئیس‌جمهور ترکیه را مستبد می‌نامد و از کمک برای تغییر دولت در ترکیه سخن می‌گوید؛ مصاحبه‌ای که واکنش‌های منفی بسیاری در داخل ترکیه بویژه در میان دولتمردان برانگیخت. 

اما یکی از مهم‌ترین مسائل تنش‌زا در طول ۸ ماه ‌سال ریاست‌جمهوری بایدن، در نخستین مکالمه‌‌ تلفنی میان ۲ رئیس‌جمهور رخ داد؛ هنگامی که اردوغان بعد از ماه‌ها انتظار برای انجام نخستین مکالمه مستقیم با جو‌ بایدن به عنوان رئیس‌کاخ سفید، انتظار پالس‌های مثبت در روابط ۲ کشور از جانب بایدن داشت ولی رئیس‌جمهور آمریکا به او خبر داد بزودی کشتار ارامنه توسط حکومت عثمانی را به عنوان نسل‌کشی به رسمیت خواهد شناخت و این اتفاق روز بعد مکالمه رخ داد. 

اولین دیدار رو در روی آنها هم در حاشیه نشست سران ناتو در خرداد سال جاری انجام شد. هر چند به نظر می‌رسد با چراغ سبز آمریکا به ترکیه برای مسؤولیت تامین امنیت فرودگاه کابل، برای اردوغان دیدار مطلوبی بوده اما با سیر حوادث بعد از آن و نحوه خروج آمریکا از افغانستان و تسلط طالبان بر این کشور، دولت ترکیه دریافت دیگر چندان نیازی به هماهنگی با واشنگتن ندارد و برای مساله‌‌ افغانستان سیاست چرخش به شرق و همکاری بیشتر با پاکستان و قطر را در دستور کار قرار داد. 

اردوغان انتظار داشت دومین دیدارش با رئیس‌جمهور آمریکا در جریان سفرش به نیویورک به منظور شرکت در اجلاس سالانه سازمان ملل متحد رقم بخورد اما بر خلاف او، کاخ‌ سفید هیچ تمایلی برای این نشست دوجانبه نداشت و رئیس‌جمهور ترکیه بدون گفت‌و‌گو با طرف آمریکایی، این کشور را ترک کرد. نارضایتی ترکیه از وضعیت روابط دوجانبه با آمریکا در مصاحبه‌‌ اردوغان با شبکه «سی‌بی‌اس» در حاشیه سفرش عیان بود و او از سیاست‌های منطقه‌ای بایدن انتقاد کرد. همچنین پس بازگشت از نیویورک در سخنرانی بعد از نماز جمعه اعلام کرد کشورش با رئیس‌جمهور آمریکا درباره روابط بین ۲ کشور به نتایج امیدوارکننده نرسیده است. 

 

* پرونده تسلیحاتی، ابزار فشار آمریکا

از بحث خرید سامانه «اس400» روسی توسط ترکیه، به عنوان خط دائمی مناقشه میان آنکارا و واشنگتن یاد می‌شود که همواره پرونده‌‌ آن با سایه‌‌ تهدید تحریمی از جانب دولت‌های آمریکا علیه ترکیه باز است. این ماجرا در تنش‌های جدید میان این ۲ کشور هم جا دارد. بتازگی اردوغان از قصد ترکیه برای افزایش خرید سامانه دفاعی از روسیه گفته و اینکه برنامه‌ای برای لغو سفارش دوم این سامانه به دلیل تهدید‌ و تذکر‌های آمریکا ندارد اما در واکنش به سخنان اردوغان، «ند پرایس» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به دولت ترکیه هشدار داد خرید تسلیحات جدید از روسیه می‌تواند دوباره تحریم‌های «کاتسا» را فعال کند. در واکنش به سری اول خرید «اس‌400»های روسی توسط ترکیه، آمریکا سازمان صنایع دفاعی ترکیه، رئیس آن «اسماعیل دمیر» و ۳ فرد دیگر را تحریم کرد. 

 فشارهای تسلیحاتی آمریکا به سایه‌‌ تحریم ختم نمی‌شود و شامل سیاست منزوی‌سازی نظامی ترکیه هم هست. اخراج ترکیه از گروه تحقیق و توسعه‌‌ جنگنده‌های «اف35» آمریکا که از سال2019 به بهانه «اس‌400»های روسی جدی شد، رسما در دولت بایدن اجرا شد. آمریکا می‌گوید همکاری تسلیحاتی ترکیه با روسیه می‌تواند اطلاعات محرمانه جت‌های «اف35» را تهدید کند که این مطابق چارچوب‌های ناتو نیست و ترکیه به عنوان عضوی از این سازمان، خطوط قرمز را رعایت نمی‌کند. این در حالی است ‌که آمریکا طرح جایگزین مشخصی هم ارائه نمی‌دهد و حاضر به فروش سامانه پاتریوت به ترکیه نیست. ترکیه این اخراج را علاوه بر تاثیری که بر روابطش با اعضای ناتو و آمریکا می‌گذارد، رخدادی منفی برای خود در موازنه‌های قدرت نظامی منطقه در نظر می‌گیرد، بویژه آنکه امارات به عنوان بازیگر مقابل ترکیه در بسیاری از پرونده‌های منطقه‌ای برنامه خرید این نوع جنگنده از آمریکا را دارد. هر چند امارات و ترکیه روند عادی‌سازی روابط را آغاز کردند اما نوع مواجهه آمریکا با آنها بر روند روابط ۲ کشور موثر خواهد بود. 

ترکیه تلاش دارد در پرونده «اف‌35» تغییری شکل بگیرد. هفته‌‌ گذشته اخباری منتشر شد که این کشور قرارداد خود را با شرکت لابی‌گری که در زمینه برنامه تحقیق و توسعه «اف35» کار می‌کند و با ترکیه همکاری داشته، تمدید کرده است. پیش از این ترکیه اعلام کرده بود حذف آنها از پروژه‌‌ این جنگنده اقدامی غیرقانونی است و ترکیه را متحمل خسارت می‌کند. تمدید قرارداد می‌تواند در راستای تلاش‌ ترک‌ها برای دستیابی به غرامت یا بازگشت به برنامه باشد. 

پیشرفت‌ پروژه‌‌های پهپادی ترکیه هم در معرض تهدید قرار گرفته است. آگوست امسال، 27 عضو کنگره ایالات متحده در نامه‌ای به «آنتونی بلینکن» وزیر خارجه آمریکا، نگرانی خود را درباره پهپادهای ترکیه اعلام کردند و گفتند پهپادهای ترکیه مناطق مختلف جهان را بی‌ثبات کرده و منافع متحدان آمریکا را تهدید می‌کند. آنها می‌خواهند دولت آمریکا مانع فروش قطعات و تکنولوژی مورد نیاز صنعت هوایی به ترکیه شود.  این در حالی است که پیش از این کانادا به دلیل استفاده از پهپاد‌های ترکیه در جنگ قره‌باغ، فروش و ارسال قطعات پهپاد را به ترکیه  به حالت تعلیق درآورده بود. 

 

* موازنه‌ ترکیه در خط مسکو- واشنگتن؛ استمرار یا فروپاشی

با آنکه ترکیه در درگیری‌های متعدد موجود مانند بحران سوریه، جنگ لیبی و مناقشه اوکراین دچار تضاد منافع با روسیه است اما همواره سعی داشته بر سر تقابل غرب و شرق میان مسکو و واشنگتن رابطه‌ خود را بر اساس توازن تنظیم کند تا بر اساس عملگرایی که بر سیاست ‌خارجی ترکیه حاکم است، تمام کانال‌های ارتباطی خود را در جهت یک محور هدایت نکند. اظهارات اخیر اردوغان درباره وضعیت رابطه با آمریکا و سفر نیویورک که با ناامیدی پایان یافت، باعث شد احتمال چرخش به شرق از جانب آنکارا در تحلیل‌های کارشناسان جا بگیرد، بویژه اینکه با فاصله‌ کمی از ماجرای اخیر، نشست سوچی مسکو-آنکارا برگزار شد که تنش جدید در رابطه با آمریکا می‌توانست بر محتوای گفت‌وگوی ۲ طرف تاثیر بگذارد تا اردوغان نتواند چندان قدرت چانه‌زنی مقابل پوتین به پشتوانه آمریکا داشته باشد. 

آخرین باری که رؤسای‌جمهور روسیه و ترکیه دیدار دوجانبه داشتند، به مارس سال 2020 بازمی‌گردد که به دنبال درگیری‌های ادلب در شمال سوریه، طرفین برای توافق آتش‌بس با یکدیگر دیدار کردند. پس از آن به دلایلی مانند شعله‌ور شدن دوباره مناقشات شرق اوکراین و حضور ترکیه در جبهه مقابل روسیه و همه‌گیری ویروس کرونا دیدارهای دوجانبه به تعویق افتاد اما ۲ طرف سرانجام برای انجام نشست سوچی در آخر ماه سپتامبر به توافق رسیدند و چهارشنبه گذشته این دیدار برگزار شد. پیش از این دیدار، «دیمیتری پسکوف» سخنگوی کرملین درباره موضوعات سیاست ‌خارجی مورد بحث در نشست سوچی اعلام کرده بود 2 رهبر همیشه حرف‌های زیادی برای گفت‌وگو دارند. اول از همه سوریه و البته افغانستان در دستور کار قرار خواهد گرفت و همچنین راه‌حلی درباره لیبی و دیگر مسائل بین‌المللی. 

سوریه از موضوعات مهم برای ترکیه به منظور تسهیل‌ روند تحولاتی است که برایش نگران‌کننده شده است. اردوغان از داخل بر سر موضوع پناهندگان سوریه، حضور نظامی ترکیه در سوریه و هزینه‌های نیروهای تحت حمایتش تحت فشار قرار گرفته و مخالفانش بحث امتناع دولت برای عادی‌سازی رابطه با دمشق برای حل مشکل سوری‌های مستقر در ترکیه را مورد انتقاد قرار می‌دهند. 

از سوی دیگر کردهای سوری و حمایت آمریکا از آنها در حالی ‌که ترکیه با آنها درگیر است، از موضوعات مورد مناقشه ۲ کشور است. اردوغان در اظهارات منتقدانه اخیرش درباره آمریکا گفته است آنها از این گروه‌های تروریستی حمایت می‌کنند. «مظلوم کوبانی» فرمانده گروه ‌کردی «ی‌پ‌گ» در شرق سوریه مدعی شده است: از نوع خروج آمریکا از افغانستان نگران شدیم که آنها در سوریه هم اینگونه باشند اما بایدن به ما اطمینان داده پرونده سوریه متفاوت است و حمایت از ما را ترک نمی‌کند. 

نگرانی مهم دیگر ترکیه در سوریه به ادلب مربوط است؛ جایی که ترکیه و نیروهای تحت حمایتش بر اثر حملات جنگنده‌های روسی در شمال سوریه چندین تلفات داشته‌اند و در رخدادی نادر گستره این حملات به عفرین در شمال استان حلب سوریه و منطقه تحت اشغال نیروهای ترکیه رسید تا کنشگری‌های اخیر روس‌ها در تحولات میدانی سوریه، بر نگرانی‌های ترکیه بیفزاید و پرونده سوریه را به مهم‌ترین موضوع سیاست ‌خارجی در نشست سوچی تبدیل کند. در همین راستا «الجزیره» در گزارشی از فضای پیشامذاکرات سوچی گفته بود وضعیت موجود در ادلب نشان می‌دهد تفاهمات بین آنکارا و مسکو به بن‌بست رسیده و به احتمال زیاد ۲ طرف به توافق جدیدی خواهند رسید. مسکو سعی می‌کند از طریق بمباران، فشارهایی را برای دستیابی به دستاوردهای بیشتر در نشست سوچی و ادامه آن اعمال کند. اما با پایان مذاکرات پوتین و اردوغان پشت درهای بسته که ۳ ساعت طول کشید، پایگاه «میدل‌ایست‌آی» به نقل از یک مقام ارشد ترکیه درباره محتوای مذاکرات خبر از حفظ وضعیت موجود در ادلب داد که به نظر می‌رسد پوتین علاقه‌ای ندارد روسیه را پایبند به یک توافق جدید کند تا بتواند در صورت نیاز از اهرم فشار ادلب بر ترکیه استفاده کند. در واقع نشست سوچی بدون توافق جدید روی کاغذ و امضای آن پایان یافت. آغاز هرگونه عملیات جدید در این منطقه، ترکیه را علاوه بر میدان جنگ، درگیر موج جدید پناهندگان در مرزهای جنوبی‌اش خواهد کرد. 

هرچند اردوغان در اظهارات نشست خبری پس از مذاکرات که در هواپیمای بازگشت با خبرنگاران برگزار کرد، فضای همکاری با روسیه را مثبت ارزیابی کرد اما باید نتایج واقعی رایزنی‌های دوجانبه را در ادامه روند میدانی مناطق درگیر سوریه مشاهده کرد. 

روزنامه «قرار» ترکیه درباره نشست سوچی خبری منتشر کرده که منابع روس مدعی شده‌اند ارتش ترکیه از جنوب ادلب به شمال این منطقه عقب‌نشینی خواهد کرد. 

بازتاب نشست سوچی در رسانه‌ صهیونیستی «جروزالم پست» تحلیلی است که خطر خروج آمریکا از سوریه در پی همکاری احتمالی میان آنکارا و مسکو را گوشزد کرده که تضعیف موضع آمریکا در سوریه یعنی ایجاد مشکل برای اسرائیل، بویژه اینکه حضور ایران در سوریه هم تهدیدی برای اسرائیل محسوب می‌شود. 

به طور کلی وضعیت سوریه برای ترکیه به ‌گونه‌‌ای نیست که کارت‌های متعددی برای کنشگری مقابل دیگر بازیگران موثر در اختیار داشته باشد و بعید است پوتین به توافقی که وضعیت ترکیه را بهبود بخشد، رضایت داده باشد اما اردوغان تلاش دارد بدون اینکه سیاست‌ خارجی‌اش با بحران جدیدی مواجه شود، بتواند رابطه با مسکو و واشنگتن را مدیریت کند، بویژه اینکه اردوغان به طور محتاطانه باید نیم‌نگاهی به تحولات روابط مسکو- واشنگتن داشته باشد. همزمان با نشست سوچی، «مارک میلی» فرمانده ستاد مشترک ارتش آمریکا و «والری گراسیموف» همتایش در روسیه نشست دوجانبه‌‌ای درباره پرونده سوریه برگزار کردند. همچنین اخباری منتشر شده که مذاکرات راهبردی میان ۲ کشور قرار است بزودی از سر گرفته شود، لذا رئیس‌جمهور ترکیه در کنار انتقادات و اعتراضاتش به عملکرد دولت بایدن در قبال مسائل دوجانبه، همچنان سعی به جلب و بهبود نظر کاخ سفید دارد. او اعلام کرده امیدوار است در حاشیه اجلاس سران گروه20 در رم که اواخر اکتبر برگزار خواهد شد و همچنین نشست آب‌و‌هوایی گلاسکو در نوامبر، بتواند رایزنی دوجانبه‌ای با جو بایدن داشته باشد. 

---------------

منابع

-middleeasteye.net/news/s-400-turkey-intends-buy-more-russian-defence-systems-says-erdogan

-middleeasteye.net/news/turkey-russia-preserve-status-quo-syria-idlib-turkish-official

-aydinlik.com.tr/haber/erdogan-in-s-400-aciklamasina-abd-den-yaptirim-tehdidi-258903-1

-dailysabah. com/business/defense/turkey-extends-lobbying-deal-on-f-35-jet-program-with-us-law-firm

-dailysabah. com/politics/diplomacy/us-congress-alarmed-by-turkish-drones-global-success-capability

-haberler.com/teroristbasi-mazlum-kobani-den-tarihi-itiraf-14426249-haberi/

-karar.com/guncel-haberler/rus-basinindan-kritik-iddia-tsk-idlibin-kuzeyine-cekiliyor-1634123

-jpost.com/international/turkey-seeks-closer-alliance-with-russia-in-syria-680657

-alaraby.co.uk/politics/أردوغان-بعد-عودته-من-أمیرکا-لم-نصل-إلى-النتائج-المأمولة-مع-بایدن

-aljazeera.net/news/politics/2021/9/23/فی-انتظار-القمة-الروسیة-الترکیة-إدلب