محمدرضا کردلو: خواندن تاریخ از دریچه اکنون و خواندن تاریخ از آخر، به فضایی دامن می‌زند که از آن، به «قرائت رسمی» از تاریخ تعبیر می‌شود؛ قرائتی که در روزگار شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات بی‌پایان، آنچنان توجیه‌پذیر نیست. 

خواندن تاریخ - آنچنان که راهی در امروز باز کند - یکی از کارهایی است که در این سال‌ها شده است. اینکه اگر با عینک امروز به تاریخ  بنگریم، فایده‌های فراوانی نصیب ما خواهد کرد. این تصور قابل راستی‌آزمایی حداقل ما را با این سوال مواجه می‌کند: آیا واقعا نگاه امروزی به تاریخ دیروز، دارای منافع بوده یا خیر؟ 

یکی از لازمه‌های مواجهه اینچنینی با تاریخ، مساله «نگفتن» است. موافقان این رویکرد می‌گویند حالا ما که به دنبال این هستیم تاریخ را جوری روایت کنیم که به درد امروز بخورد، پس بهتر است اینجایش را بگوییم، آنجایش را نه! خب! فرض بگیرید جریانی نیز در مقابل شما قرار می‌گیرد که او هم بنایش همین است. می‌خواهد تاریخ را جوری بگوید که برای امروزش کارکرد داشته باشد. پس او هم چیزهایی دارد برای «نگفتن». جمع نگفته‌های این سو و آن سو، خودش یک تاریخ است؛ تاریخ حذف شده. تاریخ محذوف، زمینه‌ساز شکاف اجتماعی است. تاریخ که نباشد، هویتی ساخته نمی‌شود و در نتیجه‌، نسل امروز بی‌آنکه «عبرت» برایش مساله باشد، همه تلاشش را می‌کند تا با فرار از تاریخ، از کلیتی به نام ایران هم، ولو در حالت ذهنی فرار کند، و مصیبت همینجاست. 

مواجهه صادقانه با تاریخ می‌تواند انسان منصف بسازد و البته این نیازمند لحنی بدون پیش‌داوری است که ظرافت بسیار می‌خواهد. در تازه‌ترین تجربه از این مواجهه، انتشارات امیرکبیر کتابی به چاپ رسانده که بی‌تردید جزو تالیفات ارزشمند حوزه تاریخ معاصر بویژه تاریخ ادبیات و هنر معاصر است. «نمایندگان امر، نمایندگان کلام» اگرچه شاید یک عنوان تبلیغاتی مناسب به نظر نرسد اما از منظری گویای درون‌مایه کتاب است؛ عنوانی که به یادداشت روزانه جلال آل‌احمد در 6 دی 1345 بازمی‌گردد؛ روایت جلسه‌ای با هویدا در اعتراض به سانسور و خفقان: «درآمدم که عالم امر و عالم کلام، تو نماینده امری، ما نماینده کلام...». زیر عنوان این کتاب نیز اینچنین است: «12 سال با کانون نویسندگان ایران و اهالی آن از 1345 تا 1357». یعنی کتاب حاضر تلاش کرده است با ارائه تاریخی مستند، ضرورت تشکیل کانون نویسندگان در سال‌های 45 و 46، تاریخچه‌ای از زندگی کانونی اعضا و نویسندگانی را که به این کانون پیوسته‌اند، نوع مواجهه حکومت پهلوی دوم با نویسندگان و فضای ادبی و هنری، نسبت کانون نویسندگان با حوادث اجتماعی و جریان‌های سیاسی و فضای کانون در شرایطی که به انقلاب ختم می‌شود را تشریح کند. نویسنده از این منظر کوشش قابل توجهی در مستند کردن روایت‌ها و تحلیل‌های خود کرده است. خاطرات شخصی اعضا، اسناد ساواک، متن بازجویی‌ها و بریده روزنامه‌ها و مقالات کمک شایانی به این هدف کرده‌ است. 

کتاب دارای بخش‌های متعدد است و همسفر ماه‌ها و سال‌های فعالیت کانون و نویسندگان آن می‌شود. در گذر پرداخت به اتفاقاتی که برای نویسندگان می‌افتاد، فضای سیاسی- اجتماعی بویژه رویکردهای امنیتی رژیم پهلوی درباره نویسندگان و جریان‌های ادبی و هنری آشکار می‌شود. روایتگر تاریخ در این کتاب خود نویسندگان اعضای کانون به عنوان «نمایندگان کلام» و دستگاه ساواک به عنوان «نمایندگان امر» هستند. در این بین نویسنده کتاب البته با خوش‌قلمی، تحلیل‌هایی را مستند از این روایت‌ها ارائه داده است. نویسنده اگرچه توانسته روایت‌های مستند را از آن خود کند و با لحنی بدون پیش‌داوری، تحلیل‌هایی را بر پایه آنها ارائه کند اما نظر شخصی را – همان‌طور که لازمه کتب اینچنینی است- دخیل نکرده است. این مساله مهمی در تحلیل تاریخ شفاهی است، چرا که گفت‌وگوها و گفت‌وگوشوندگان، خود بر اساس نظرات شخصی به تحلیل موضوعات می‌پردازند، لذا تکیه مطلق بر نظرات آنان برای نتیجه‌گیری پیرامون یک فرد یا پدیده دیگر نمی‌تواند منصفانه باشد. از این منظر «نمایندگان امر، نمایندگان کلام» اثری منصفانه است؛ اثری که مانند آیینه در مقابل چهره‌های جریان روشنفکری قرار می‌گیرد و بدون اینکه بخواهد درباره ایشان اغراق کند یا فضایی مقدس‌مآبانه پیرامون ایشان ایجاد کند، تصویری شفاف از آنها در اختیار می‌گذارد. همین‌طور توفیق‌ها و تناقض‌های‌شان را توأمان تصویر می‌کند؛ تصویری که به نظرم کمتر در آثار اینطرف و آنطرف و در دعواهای حیدری- نعمتیِ مذهبی- روشنفکر ارائه شده است. یکی از ویژگی‌های دیگر این کتاب تسلط مناسب بر اسناد ساواک است. بر خلاف کتب اینطرفی و آنطرفی، در «نمایندگان امر، نمایندگان کلام» نه بازجویی‌ها و تحلیل‌های ساواک به عنوان گزاره‌هایی غیرقابل خدشه مطرح می‌شود و نه نسبت به این تحلیل‌ها بی‌محلی می‌شود. در «نمایندگان امر، نمایندگان کلام»، این اسناد در سنجش با گفته‌ها و اسناد دیگر قرار می‌گیرند و اعتبارشان از این زاویه بررسی می‌شود. این بخش‌ها اما از هم منفک نشده‌ و داستان‌وار‌گی بر آن حاکم است و خواندنش را ساده‌تر می‌کند. یکی از گزاره‌هایی که اتفاقا شاید همخوان‌ترین بخش این کتاب با آنچه پیش‌تر به عنوان قرائت رسمی از آن یاد کردم باشد و البته در انتقال آن به نسل فعلی قصور شده است، خفقان غیرقابل تصور دوران پهلوی دوم است و فشاری که ساواک بر نویسندگان، فعالان سیاسی و روشنفکران و چهره‌های مذهبی وارد کرده است؛ خفقانی که رژیم وقت را به یکی از پلیسی‌ترین رژیم‌های دنیا تبدیل کرده بود و موجب می‌شد با حضور شاه در هر کشوری، فعالان مدنی آن کشور علیه او تظاهرات کنند.

 با خواندن «نمایندگان امر، نمایندگان کلام» این مساله بسیار صریح‌تر از آنچه پیش‌تر در رسانه‌ها شاهد بودیم، شفاف می‌شود. از طرفی لحن کتاب در بیان این مسائل چنان است که تلقی قرائت رسمی از آن نشود و دامنه مخاطبانش را از این جهت گسترش داده است. درباره محتوا، جهات تاریخی، مناسبات، نقدها و نظرهای مطرح شده در کتاب بسیار می‌شود سخن گفت که البته مناسب این مجال نیست.

***

پژوهشی متفاوت درباره کانون