گروه سیاسی: قرن نوزدهم یکی از مهم‌ترین دوران‌ها در تاریخ تحولات منطقه‌‌‌ کنونی آسیای مرکزی تا آسیای جنوبی به حساب می‌‌آید؛ زمانی که ۲ ابرقدرت وقت یعنی پادشاهی بریتانیا و روسیه تزاری در کشمکش با یکدیگر برای کسب قدرت و منافع بیشتر در این ناحیه بودند. روسیه تزاری بنا بر وصیت پطر کبیر به وارثانش و همچنین خلأ ژئوپلیتیکی که همواره گریبان‌گیر آن بوده ‌‌است، به دنبال دسترسی به آب‌‌های گرم از سمت جنوبی خود بود. در طرف دیگر پادشاهی بریتانیا نگران دسترسی روس‌‌ها به الماس خود در آسیا یعنی «راج هندوستان» بود. همین امر منجر به شکل‌‌گیری دهه‌‌ها کشمکش میان 2 ابرقدرت وقت در این منطقه از آسیا که در همسایگی ایران در حکومت قاجار قرار داشت، شد. از تاثیرات این بازی قدرت این بود که روسیه بر تمام منطقه‌‌‌ آسیای مرکزی حاکمیت یافت و همچنین انگلیس‌‌ها مرزهای افغانستان را به نحوی شکل دادند تا منطقه‌‌ای حائل میان قلمرو تزارها و مستعمره‌‌‌ باارزش خود یعنی هندوستان ایجاد شود. 

این بازی بزرگ برای ایران مشکلات بسیار زیادی به‌‌وجود آورد. دولت ضعیف وقت که توانایی حفاظت از منافع ملی و سرزمینی را نداشت، نتوانست جلوی نفوذ این ۲ قدرت در گستره‌‌‌ ایران‌زمین را بگیرد و به همین دلیل ایران به منطقه‌‌‌ نفوذ روس‌‌ها در شمال و انگلیس‌‌ها در جنوب بنا بر قرارداد 1907 تبدیل شد. این مقطع در تاریخ کشورمان به نقطه‌‌ای سیاه بدل شد. با اینکه ایران در خط مقدم دعوای ۲ ابرقدرت قرار نداشت، ولی از تبعات منفی آن بی‌‌نصیب نماند. 

اکنون پس از گذشت بیش از یک سده از پایان بازی بزرگ، تحولات کنونی نشان از شکل‌‌گیری بازی بزرگ دیگری در همین منطقه‌‌‌ آسیای مرکزی و افغانستان دارد که به طور مستقیم بر ایران نیز تاثیرگذار خواهد بود. 

منطقه‌‌‌ آسیای مرکزی در حال حاضر از 5 کشور قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان تشکیل شده‌‌ است. این منطقه از شمال به روسیه، از جنوب به ایران و افغانستان، از شرق به چین و از غرب به دریای خزر متصل است و هیچ دسترسی‌ای به آب‌‌های آزاد ندارد. با اینکه مساحت این ناحیه 2ونیم برابر مساحت ایران است، جمعیتی کمتر و حدود 70 میلیون نفر را در خود جای داده ‌‌است. 

آسیای مرکزی طی سال‌های طولانی منطقه‌‌ای تحت حاکمیت روسیه تزاری و پس از آن اتحاد جماهیر شوروی بود که پس از فروپاشی ابرقدرت شرق، حاکمیت‌‌های مستقل یافتند. با فروپاشی شوروی اهمیت این ناحیه نیز افزایش یافت. آسیای مرکزی تا زمانی که تحت حاکمیت روس‌‌ها بود، راه برای اعمال قدرت و اعمال نفوذ قدرت‌‌های دیگر بسته بود. با فروپاشی شوروی، قدرت‌‌های دیگر نیز بنا را بر ورود به حیاط خلوت روس‌‌ها گذاشتند. جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشورهایی بود که جمهوری‌‌های جدا شده از شوروی را به رسمیت شناخت و شروع به برقراری ارتباطات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با آنان در دهه 70 شمسی کرد. کشورهای غربی نیز تلاش‌‌های بسیاری برای افزایش نفوذ خود در این منطقه کردند. نخستین دلیل غربی‌‌ها – بویژه ایالات‌متحده آمریکا- برای نفوذ در آسیای مرکزی در آن زمان غیرقابل بازگشت کردن این منطقه برای تسلط مجدد روس‌‌ها بود. دلیل دوم نیز جلوگیری از نفوذ ایران در این منطقه بود، زیرا ایران به دلیل داشتن مرز مشترک؛ همچنین مشترکات فراوان تاریخی، فرهنگی و دینی امکان حضور موثر در کشورهای آسیای مرکزی را داراست. در کنار این اشتراکات، تنها راه مطمئن‌‌ و نزدیک‌ترین مسیر دسترسی آسیای مرکزی به آب‌‌های آزاد، می‌‌تواند از خاک جمهوری اسلامی ایران بگذرد. به همین دلیل در اوایل دهه 70 که جمهوری‌‌های نوپا در این منطقه تشکیل شد، ایران توانست ارتباطات موثری را ایجاد کرده و مناسبات را گسترش دهد. 

روسیه نیز پس از جدا شدن از بحران‌‌های اول فروپاشی، توجه دوباره‌‌‌ خود را به این ناحیه نشان داد. به همین دلیل مبدع پیمان امنیت دست‌جمعی «CSTO» در سال 1992 شد. تا قبل از خروج ازبکستان از آن در سال 2012، 4 جمهوری از 5 جمهوری آسیای مرکزی در این پیمان حضور داشتند. همچنین روسیه پس از دوره بوریس یلتسین و آغاز دوران ولادیمیر پوتین، با شروع مسیر رشد و قدرت‌یابی مجدد خود، توجه بیشتری به آسیای میانه اختصاص داد و نفوذش را در این ناحیه روز‌‌به‌روز بیشتر کرد. 

چین نیز در سالیان اخیر سعی در نفوذ بیشتر خود در آسیای مرکزی داشته است. حوزه‌‌ اصلی نفوذ چین در ناحیه‌‌‌ مذکور به صورت اقتصادی ا‌‌ست. بدون‌شک مهم‌ترین طرح چینی‌‌ها که می‌‌تواند مناسبات منطقه را چه از لحاظ اقتصادی و چه از لحاظ راهبردی دست‌خوش تغییر کند، ابتکار «یک کمربند، یک راه» یا همان راه ابریشم جدید است. شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین در سفر دوره‌‌‌ای به 4 کشور آسیای مرکزی در سال ۲۰۱۳ میلادی این طرح کریدوری عظیم و جنجالی را مطرح کرد. 

در کنار این کشورها و قدرت‌‌ها، کشورهای دیگری نیز توجه وافری به افزایش نفوذ خود و تقویت مناسبات‌شان با کشورهای آسیای میانه کرده‌‌اند. از این میان می‌‌توان به هند اشاره کرد. هند نیز مناسبات فراوانی را با این جمهوری‌‌ها رقم‌ زده و این کشور می‌‌تواند با تکمیل راه‌‌گذر شمال- جنوب دسترسی بالاتری به این ناحیه پیدا کند. طبیعتا پاکستان نیز به دلیل رقابت خود با هند به دنبال ارتباط موثرتر با آسیای مرکزی است تا بتواند ضمن مطیع کردن افغانستان، پشتوانه لجستیکی خود در برابر هند را افزایش دهد. ترکیه نیز دیگر کشوری است که در سال‌ها گذشته مناسبات فراوانی با این کشورها برقرار کرده است. تشکیل شورای ترک یا شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان متشکل از ترکیه، جمهوری آذربایجان و 3 کشور آسیای مرکزی یعنی قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان از مهم‌ترین ابتکارات ترکیه برای افزایش روابط خود با کشورهای این منطقه است. 

 

* بازی بزرگ حول محور یک راه

ابتکار کمربند و جاده، یک طرح سرمایه‌گذاری در زیربناهای اقتصادی بیش از ۶۰ کشور جهان و توسعه‌‌‌ 2 مسیر تجاری «کمربند اقتصادی راه ابریشم» و «راه ابریشم دریایی» است که شی‌جین پینگ، دبیرکل حزب کمونیست چین و رئیس‌جمهور آن کشور آن را نخستین‌بار در جریان یک سفر رسمی به قزاقستان در سپتامبر ۲۰۱۳ معرفی کرد. این طرح سرمایه‌‌گذاری 900میلیارد دلاری، بزرگ‌ترین طرح سرمایه‌گذاری است که تاکنون توسط یک کشور ارائه شده‌ است. در بخش ریلی، بر اساس طرح اولیه جاده، قرار بر این گذاشته شد که مسیر خط‌آهنی از چین تا آسیای میانه، ایران، آذربایجان، گرجستان و از آنجا به سمت روسیه یا ترکیه و در نهایت اروپا شکل گیرد.  بنابراین مشاهده می‌‌شود که منطقه‌‌‌ آسیای مرکزی از اصلی‌‌ترین بخش‌‌های این مسیر به شمار می‌‌رود که از آنجا مسیرهای موازی شکل می‌گیرد. در صورت اتمام پروژه‌‌‌ راه ابریشم جدید، معادلات منطقه دستخوش تغییرات فراوانی خواهد شد و علاوه بر توسعه‌‌‌ کشورهای آسیای مرکزی، نفوذ چین در این منطقه افزایش فراوانی خواهد یافت و بالطبع منافع کشورهای غربی - به طور خاص ایالات‌متحده آمریکا- به طور چشمگیری تهدید خواهد شد که مطلوب این کشورها نخواهد بود. آمریکا در دوره‌‌‌ جدید به علت پیشرفت روزافزون چین، سعی دارد تمرکز خود را به منطقه‌‌‌ آسیای شرقی و دریای چین جنوبی اختصاص دهد تا بتواند در راستای مهار اژدهای چین گام بردارد. طبیعی است یکی از اصلی‌‌ترین مناطقی که می‌‌تواند به منافع چینی‌‌ها ضرر بزند، آسیای مرکزی است. بسیاری از تحلیل‌‌گران مسائل اخیر افغانستان را اینگونه فهم می‌‌کنند؛ بدین صورت که آمریکا با خروج غیرمسؤولانه‌‌‌ خود از افغانستان و با ایجاد خلأ موقتی قدرت، سعی در بی‌‌ثبات‌‌سازی این کشور داشت. اهداف آمریکا از این عمل در ۲ مورد هم‌‌راستا با هم قابل فهم است. نخستین هدف، درگیری رقبای خود یعنی ایران، روسیه و چین با یکدیگر برای کسب منافع بیشتر در افغانستان بود تا بتواند از قدرت هر ۳ بکاهد. این هدف با همگرایی‌‌های صورت‌گرفته طی نشست‌‌های مشترک چندجانبه میان همسایگان افغانستان به‌علاوه‌‌‌ روسیه تا حد زیادی به نتیجه نرسید. دومین هدف آمریکا گسترش بی‌‌ثباتی از افغانستان به سمت آسیای مرکزی است. بدین صورت که با قدرت‌‌گیری گروه‌‌های تروریستی در خاک افغانستان و گسیل آن گروه‌‌ها به سمت آسیای مرکزی، این ناحیه با معضلات امنیتی فراوان روبه‌رو شود. با تکوین این فضا، مشخصا پیشبرد ابتکار راه ابریشم میسر نخواهد بود که علاوه بر چین، ضرباتی جدی به منافع روسیه، کشورهای آسیای مرکزی و جمهوری اسلامی ایران وارد خواهد آمد. بنابراین برای غلبه بر این توطئه، ایران باید با اتخاذ چند رویکرد از تهدید منافع خود جلوگیری کند. 

1- ادامه‌‌‌ تلاش‌‌ها برای تشکیل دولت فراگیر در افغانستان: از آغاز سقوط دولت اشرف غنی و روی‌‌کار آمدن طالبان، سیاست اصولی جمهوری اسلامی ایران در قبال افغانستان، تشکیل حکومت فراگیر متشکل از تمام اقوام و گروه‌‌های افغانستانی بوده ‌‌است. در همین راستا ایران اقدامات گوناگون دیپلماتیک و میدانی از جمله ارتباط با طالبان برای حفظ امنیت دیگر گروه‌‌ها، حفاظت از جان و مال گروه‌‌های قومی غیرپشتون بویژه هزاره‌‌ها و شیعیان و برگزاری نشست‌‌های چندجانبه و قبولاندن مفهوم تشکیل دولت فراگیر در افغانستان را به دیگر کشورها انجام داده ‌‌است. با تشکیل دولت فراگیر، افغانستان به یک امنیت درون‌‌زا خواهد رسید که در این شرایط دیگر مجالی برای قدرت‌‌گیری گروه‌‌های تروریستی برای ناامنی افغانستان و منطقه باقی نمی‌‌ماند. 

2- همگرایی بیشتر با کشورهای آسیای مرکزی هم با توافق‌‌نامه‌‌های چندجانبه و هم افزایش روابط دوجانبه: آنچه در برنامه‌های حجت‌‌الاسلام و‌المسلمین رئیسی، رئیس‌جمهور جدید ایران در عرصه سیاست خارجی مشهود و شایان توجه است، توجه به همسایگان و مناطق پیرامونی ایران به عنوان حلقه اول سیاست خارجی کشور است. در این راستا، منطقه آسیای مرکزی به عنوان یکی از مناطق پیرامونی ایران از جمله مناطقی است که در سیاست خارجی دولت سیزدهم‌ می‌تواند مورد توجه جدی‌تری نسبت به گذشته قرار گیرد. با گذشت تقریبا ۳ ماه از روی کار آمدن دولت جدید، پالس‌‌های مثبتی از افزایش روابط با کشورهای آسیای مرکزی به چشم می‌‌خورد. روابط ایران با ترکمنستان، به ‌‌عنوان دروازه‌‌‌ ورود به آسیای مرکزی، بهبود یافته و توافقنامه‌هایی نیز توسط ۲ طرف به امضا رسیده ‌‌است. همچنین روابط ایران و تاجیکستان که طی سال‌های گذشته با تنش همراه بود، ارتقا داشته است به طوری که نخستین سفر خارجی رئیسی به دوشنبه‌‌‌ تاجیکستان به منظور شرکت در اجلاس سازمان همکاری‌‌های شانگهای بود که با استقبال بسیار زیاد طرف تاجیک نیز روبه‌رو شد. در حاشیه‌‌‌ این اجلاس، رئیس‌جمهور ایران گفت‌وگوهای دوجانبه‌‌ای با روسای کشورهای آسیای مرکزی داشت. همچنین از فرصت عضویت در سازمان همکاری‌‌های شانگهای نیز می‌‌توان برای افزایش ارتباطات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بهره جست. منطقه‌‌‌ آسیای مرکزی باید جایگاه و منزلت بالای استراتژیکی در سیاست خارجی ایران در دولت سیزدهم پیدا کند. 

3- تقویت روابط با چین و روسیه: ۲ کشور روسیه و چین در حال حاضر رقبای جدی ایالات‌متحده محسوب می‌‌شوند. در همین راستا می‌‌توان با این کشورها روابط بسیار خوبی ایجاد کرد تا بتوان به صورت راهبردی همکاری‌‌های مشترکی را رقم زد. امضای توافقنامه 25ساله میان ایران و چین و عضویت دائم ایران در سازمان همکاری‌‌های شانگهای نوید تقویت ارتباطات با این ۲ کشور را می‌‌دهد. همچنین تلاش در جهت تکمیل راه‌‌گذر شمال- جنوب و امضای توافقنامه راهبردی دوجانبه با روسیه - شبیه آن چیزی که با چین امضا شد- این روابط را گسترده‌‌تر می‌کند. با تکمیل این پازل، ایران می‌‌تواند حضور خود در آسیای مرکزی را افزایش داده و از منافع سرشاری بهره‌‌مند شود. 

در پایان باید گفت اتخاذ راهبردها و سیاست‌‌های درست و استفاده‌‌‌ درست از تنش میان بازیگران جهانی می‌‌تواند جایگاه ایران را در محیط بین‌الملل ارتقا دهد و برخلاف بازی بزرگ قرن نوزدهم که ایران بزرگ‌ترین بازنده‌‌‌ آن بود، جمهوری اسلامی ایران بزرگ‌ترین برنده‌‌‌ بازی بزرگ جدید باشد.

******