عباس اسماعیل‌گل: «شهیدی که حتما نمی‌خواسته شناخته شود»؛ این، آن‌ چیزی بود که با دیدن عنوان کتاب «نشانی از قهرمان بی‌نشان» به ذهنم رسید. راستش را بخواهید، چیز دیگری هم با دیدن طرح کودکانه روی جلد به ذهنم آمد اما زور ذهنیت اول به دومی قطعا می‌چربید که مصمم به خریدش شدم؛ کتابی با عنوان «نشانی از قهرمان بی‌نشان» خاطراتی از شهید محمد قهرمان. نوشتن از شهدا همیشه سخت است، حال اگر درباره شهیدی باشد که اطلاعات کمی از او در دسترس است، سخت‌تر هم می‌شود. شهید قهرمان از همین‌ جنس شهدا بوده است. اطلاعات کمی از کودکی و خانواده‌اش وجود داشته و کسانی که از او خاطره داشتند نیز محدود بوده‌اند؛ همان‌گونه که نویسنده در مقدمه‌ کتاب به آن اشاره کرده است: «درباره سردار شهید محمد قهرمان با حوزه هنری صحبت کردم. جناب آقای کریمیان گفتند: منابع زیادی از این شهید در دست نیست. می‌توانید در حد نوجوان بنویسید... با کمک آقای مهربان کار را شروع کردیم. مدت ۲ سال مصاحبه و نوشتن به طول انجامید. با اینکه حدود 30 سال از شهادت قهرمان می‌گذرد، لابه‌لای اوراق کهنه‌ خاطرات گردگرفته‌ گذشته، مطالب ارزنده‌ای به دست آمد».

غلام‌حسین باغانی اما توانسته با همان تعداد افراد محدود، ساعت‌ها به مصاحبه بنشیند و خاطرات آنها را به فضای داستانی نزدیک و مخاطب را با خود همراه کند. او که دوستی‌اش با شهید قهرمان از دوران کودکی و دبستان شروع شده، فصل نخست کتاب را به یادآوری خاطرات خود از شهید پرداخته است. او از دوران دبستان که در شهر خوسف گذرانده‌اند و دبیرستان بیرجند تا سیل خروشان انقلاب و شروع جنگ تحمیلی و اعزام محمد به جبهه برای ما می‌گوید. باغانی اما در فصل‌های بعدی کتاب و در خاطرات دیگر دوستان شهید، پرده از برخی خصلت‌های رفتاری شهید برمی‌دارد و مخاطب را با دیگر زوایای زندگی او آشنا می‌کند. در روایت عبدالله جوانمرد، محمد یک فرد سیاسی است که از همان ابتدا با شعور سیاسی وارد میدان مبارزه شده بود: «من و قهرمان می‌گفتیم اگر خواسته‌ای داشته باشیم، بهتر است با توده مردم باشیم، نه اینکه در قالب یک سازمان خاص مبارزه کنیم». اما محمد قهرمان تنها یک فرد سیاسی نیست، او از کودکی مهربانی و شجاعت را آموخته است. باغانی در ۲ فصل دیگر روایاتی از حضور شهید قهرمان در جنگ را بیان می‌کند و از رشادت‌های کسی می‌گوید که در جبهه یا پشت خط مقدم حواسش به بقیه، بویژه نوجوانان بوده و این دقت در جزئی‌ترین موارد هم از او دیده می‌شده است، مثلا مراقب بوده تا آنها (نوجوانان) همیشه غذا بخورند و اگر کاستی‌ای بود آن را برطرف می‌کرد: «برای اینکه در مصرف آب صرفه‌جویی شود، دسته جمعی بچه‌ها راحمام می‌برد. پشت‌شان را کیسه می‌کشید و لیف می‌زد. چندین‌بار دیدم نیمه‌شب روی بچه‌ها پتو می‌کشد که سرما نخورند، بویژه این سال‌های آخر که بچه‌های کم سن‌وسال به گردان ما آمده بودند».

نویسنده اما در فصل‌های انتهایی کتاب در لابه‌لای خاطرات وحید توکلی و سیدرضا طباطبایی، گریزی به لایه‌های پنهان زندگی شهید‌ زده و زیست معنوی او را تا آنجا که در یادها مانده، برای مخاطب به تصویر می‌کشد و البته در همه‌ فصل‌ها بخوبی نشان می‌دهد شهید قهرمان یک انسان معمولی مانند بسیاری از ما بوده که توانسته خود را از روزمرگی‌ها برهاند: «او مرا آقا سید صدا می‌کرد. نسبت به سادات احترام خاصی قائل بود. با اینکه من کوچک و کم‌سن بودم، مرا جلوی ماشین می‌نشاند. شاید همین موضوع باعث شد حضرت زهرا(س) از او دستگیری کند و درجه شهادت در میدان جنگ نصیبش شود». نویسنده در کتاب از خانواده‌ای که همراه او بوده‌اند و ازدواج شهید سخنی نرانده تا ما بیشتر با خصوصیات رفتاری او آشنا شویم اما بر اساس آنچه در کتاب و در خاطرات دوستانش آمده، شهادت او از همان ابتدای جنگ برای آنها مشخص بوده؛ اویی که همواره شعر زیر را زمزمه می‌کرده است: عاشقان را سر شوریده به پیکر عجب است/ دادن سر نه عجب داشتن سر عجب است... تنِ بی‌سر عجبی نیست گر افتد بر خاک/ سر سرباز ره عشق به پیکر عجب است... .

***

برنامه‌های فرهنگی مرکز اسناد انقلاب اسلامی در هفته کتاب