محمدصادق جوکار، سرپرست مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی - وابسته به وزارت نفت - در گفت‌وگو با «وطن‌امروز» در رابطه با قرارداد سوآپ گازی با اشاره به منظومه‌ای از اقدامات کشور پیش از آغاز مذاکرات گفت: من این قرارداد را در چارچوب منظومه‌ای از اقدامات وزارت نفت در راستای معکوس کردن توازن آسیب‌پذیری‌های کشور قبل از مذاکرات می‌دانم. در واقع این سیگنال به طرف‌های مذاکره‌کننده ارسال می‌‌شود که ایران در حال برطرف کردن مشکلاتی است که می‌‌توانست به بحرانی در کشور بدل شود و به همین خاطر دیگر ایران به دنبال یک حصول نتیجه سریع در مذاکرات نیست و در واقع وابستگی کشور به مذاکرات در حال کاهش است و همین باعث می‌‌شود ایران دست پر را در مذاکرات داشته باشد. 

وی با تشریح جزئیات اقدامات انجام شده ذیل این منظومه در ماه‌های اخیر گفت: یکی از محور‌های این منظومه افزایش فروش نفت از طریق روش‌های ابتکاری است. در ماه‌های اخیر بر خلاف تحریم‌ها و فشار حداکثری که دولت بایدن نیز آن را ادامه داده است، ما توانستیم فروش نفت خود را به سطح مطلوبی برسانیم. محور دوم شکل‌گیری یک انسجام رفتاری برای برطرف‌سازی مشکل سوخت زمستانی در کشور است. کشور با استفاده از جایگزین‌سازی‌ها و سایر اقدامات در حال برطرف کرد این مشکل است. محور سوم پایدار‌سازی شبکه داخلی و ایمن‌سازی آن نسبت به آسیب‌پذیری‌هاست. اگرچه دشمن در سیستم توزیع سوخت کشور ایجاد بحران کرد اما این اتفاق منجر به وقوع بحران در کشور نشد و با اقدامات بموقع این مشکل برطرف شد. محور دیگر این منظومه آزاد‌سازی برخی منابع ارزی کشور با اتخاذ روش‌های گوناگون است. محور دیگر این منظومه برگشت عواید حاصل از فروش نفت به کشور با استفاده از شیوه‌های مختلف تراکنش غیردلاری و سایر ابتکار‌ها جهت تامین نیاز‌های کشور است. یکی از آخرین اقدامات نیز اصلاح تعاملات با ترکمنستان در سطح کلان است که به واسطه اقدامات دولت قبل به یک معضل لاینحل تبدیل شده بود. همه اینها نشان از تمایل دولت در سطح کلان برای اصلاح مناسبات میان ایران و کشور‌های منطقه پیش از شروع مذاکرات است. 

جوکار با اشاره به الگوی تعاملاتی ایران با ترکمنستان گفت: این قرارداد سوآپ گازی گام اول جهت احیای روابط گازی ما با ترکمنستان است. ما با ترکمنستان الگوی تعاملاتی داریم که سطح تعاملات را صرفا در سوآپ یا خرید و فروش گاز محدود نمی‌‌کند، بلکه تعاملات راهبردی گسترده‌تری نیز در این الگو جا دارد. سهم تجارت ما با ترکمنستان و دیگر همسایگان باید به سطح معقولی افزایش یابد. مثلا پاکستان 40 میلیارد یورو واردات و 60 میلیارد یورو صاردات دارد ولی چرا سهم تجارت ما با این کشور باید از کشور‌هایی مثل اندونزی یا ترکیه کمتر باشد؟ حتی در رابطه با ترکمنستان برنامه‌ای وجود دارد تا تجارت ما با این کشور به 2 میلیارد دلار در سال برسد که این میزان هم قرار نیست فقط در رابطه با گاز باشد، بلکه بخش‌های پایین‌دستی حوزه گاز، صدور خدمات فنی- مهندسی و سایر موارد نیز در این الگوی تعاملاتی جا خواهد داشت. در واقع این قرارداد سوآپ گازی تنها آغاز یک گام است که به ترکمنستان اعلام می‌‌کند تعاملات ما با شما در سطح برد-برد خواهد بود. گاز ترکمنستان از طریق ما به آذربایجان انتقال پیدا می‌کند و این موجب وابستگی ژئوپلیتیک به مسیر ایران خواهد شد و ما با این کار دغدغه ترکمن‌ها را رفع می‌‌کنیم تا به گزینه‌های دیگر برای انتقال گاز فکر نکنند. سوآپ فی (هزینه انتقال) ما هم می‌‌تواند به شکل گازی پرداخت شود که اگر چه عددی محدود است اما می‌تواند به تراز گازی کشور کمک کند. این آغازی برای احیای رابطه‌ای است که نه دچار تنش، بلکه دچار سردی شده بود. 

سرپرست موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در پاسخ به این پرسش که برخی مطرح می‌کنند با این اقدام، ایران حق‌السهمی برای ترکمنستان ایجاد می‌کند تا گاز خود را به اروپا صادر کند، گفت: در حال حاضر اعدادی بین 5 تا 6 میلیون مترمکعب برای صادرات مطرح می‌شود و سوال می‌شود: آیا ما سهمی را در اختیار ترکمنستان قرار داده‌ایم تا گاز را به اروپا صادر کند؟ اما این گزاره صحیح نیست. در واقع باید به بازار گازی اروپا با در نظر گرفتن تحولات، ظرفیت‌ها و گزینه‌هایی که ترکمنستان پیگیری می‌کرد از جمله صادرات گاز از طریق روسیه توجه کرد. بنا نیست الگوی بازی حاصل جمع جبری صفر را در پیش بگیریم. باید از ظرفیت صادراتی استفاده کنیم و دیگر بازیگران عرضه گاز را به ژئوپلیتیک انتقال خود وابسته کنیم. در حال حاضر بازارهای صادراتی قابل توجهی برای صادرات گاز در دسترس ایران است و ترکمنستان نمی‌تواند مانعی برای دسترسی ایران به بازارها باشد. اگر از منظر دیگری نیز بخواهیم بررسی کنیم، شاهد خواهیم بود گاز در دسترس ترکمنستان کاهش می‌یابد. در واقع راهبرد و الگوی صادرات گاز به جنوب آسیا را کمتر می‌کند و گاز در دسترس ترکمنستان کاهش می‌یابد. اگر ما از این ظرفیت استفاده نکنیم و سیاست برد- برد را در پیش نگیریم، ترکمنستان با طالبان توافق خواهد کرد. ما باید تا جایی که می‌توانیم صدور گاز ترکمنستان را به خود وابسته کنیم. این وابستگی می‌تواند در قالب الگوهای مختلف رخ دهد، از جمله فروش گاز ترکمنستان به ایران یا از طریق ایران به کشورهای ثالث که این اقدام می‌تواند از راه‌های مختلف مانند سوآپ، ترانزیت و تجارت انجام شود. 

جوکار ادامه داد: اگر ظرفیت گازی خود را توسعه ببخشیم، کشورهای همسایه نمی‌توانند رقیب ایران شوند. به عنوان مثال اگر ترکمنستان بخواهد وارد بازار گاز پاکستان شود، باید ترانزیتی در افغانستان بپردازد، در حالی که ایران این هزینه ترانزیت را ندارد و مستقیما می‌تواند گاز را صادر کند. همچنین ایران گزینه‌های قیمتی و اقتصادی در دسترسی دارد که ترغیب می‌کند پاکستان گاز خود را از ایران خریداری کند. اقتصاد ایران توانایی دارد در حوزه‌های مختلف ارتباط برقرار کند. از جمله می‌توان به برق و پتروشیمی و فرآورده‌های آن اشاره کرد که پیوستگی ژئوپلیتیک می‌تواند کمک کند پاکستان تمایل پیدا کند با ما ارتباط برقرار کند. 

سرپرست موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی افزود: در حال حاضر هزینه‌ها برای ترکمن‌ها گران درمی‌آید. قیمت گاز صادراتی ترکمن‌ها به پاکستان با احتساب مالیات و هزینه‌های ترانزیت و... حدود 10 دلار در می‌آید. در این شرایط ما قدرت رقابت‌پذیری بیشتری داریم. در اقتصاد امروز باید لینکیج (پیوستگی) اقتصاد شکل بگیرد؛ به صورتی که نیازهای خود را از طرف پاکستان تامین کنیم و ما نیز برخی نیازهای آنها را برطرف کنیم. اقتصاد ایران این ظرفیت را دارد در حالی که اقتصاد ترکمنستان فاقد این ظرفیت است. جوکار در پاسخ به این پرسش که چه سهمی از 5 الی 6 میلیون مترمکعب گاز در اختیار ایران است، گفت: چیزی حدود یک تا 2 میلیون مترمکعب سهم ایران است. این اقدام در حقیقت گام نخست برای احیای رابطه با ترکمنستان است که در سطح بالاتری قرار بگیرد.

وی افزود: آنچنان که برآورد کرده‌ایم، از سال‌ 2023 یا 2024 ترکمنستان واردکننده فرآورده‌های نفتی یعنی بنزین و گازوئیل می‌شود. این یعنی ایران می‌تواند در ازای واردات گاز به آنها فرآورده صادر کند.

جوکار ادامه داد: حتی توانمندی‌های داخلی کشورمان به قدری در زمینه فنی و مهندسی در سال‌های تحریم افزایش پیدا کرده که می‌توانیم روی صادرات آن هم حساب کنیم. این یعنی حتی در سال‌های آینده باید به سمت تهاتر فرآورده پیش برویم. 

وی با بیان اینکه تجارت 200 میلیون دلاری ایران و ترکمنستان زیبنده کشورمان نیست، اظهار داشت: باید نگاه ما در ارتباط با ترکمنستان راهبردی باشد و از این ارقام عبور کنیم. 

سرپرست موسسه مطالعات بین‌‎المللی انرژی وزارت نفت در پاسخ به این سوال که آیا احتمال دارد آذربایجان گاز وارداتی را بخواهد به کشورهای دیگر مانند ترکیه صادر کند؟ گفت: آذربایجان آنچنان که باید و شاید و طبق برنامه‌ریزی‌های خودشان در زمینه‌ پروژه‌های گازی پیشرفت نداشته‌ است، بنابراین امکان دارد این کشور بخواهد برای ایفای تعهداتش از این گاز استفاده کند، البته کل مصرف نخجوان هم این رقم صادراتی نیست. 

جوکار گفت: امکان دارد آذربایجان گاز را به گرجستان صادر کند شاید هم ترکیه. نمی‌توان پیش‌بینی کرد چه اتفاقی رخ خواهد داد. 

وی تصریح کرد: مسلما هدف کشورمان در گام ابتدایی این نیست که کل بازار را تصاحب کند. ما طبق یک برنامه راهبردی عمل می‌کنیم و بر اساس آن باید از این فرصت صادراتی استفاده کنیم. فراموش نکنیم قرار نیست هیچ کس غیر از ما در بازار نباشد. آنچه مهم است این است که ما سهم خودمان را احصا کنیم.