تولید هر اثر نمایشی پیرامون زندگی علما با چالش‌ها و جذابیت‌های توأمان همراه است. چالش‌هایی که به خاطر زیست علمایی، مستندساز با آن مواجه است، چالش‌هایی هستند که جز با مداومت و اصرار بر جلب موافقت شخصیتی که دوست دارد همیشه در خلوت بماند، نمی‌توان آنها را مرتفع کرد. اگر چه طی همین مسیر برای مستندساز می‌تواند خود یک سفر معنوی باشد اما با این سوال مواجه خواهیم بود: در چارچوب‌های مستندسازی یا فیلمسازی امروزی چقدر در تناسب است؟ اگر چه عارف‌مسلکی علما نیز شاید نسبت به گذشته شکل دیگری به خود گرفته باشد. با این همه رفتن به سمت مستندها یا آثار نمایشی که به زندگی شخصی علما می‌پردازد، کار جذابی است. سوژه، خود از جذابیت‌هایی برخوردار است. به عنوان مثال علامه طباطبایی که عمری را در تفقه و مجاهدت برای تبلیغ و ترویج معارف دین صرف کرده است و در عین حال فردی بشدت ساده‌زیست و دارای سیمایی نورانی و سبک زندگی عارفانه است، دارای جذابیتی مضاعف نسبت به سوژه‌های دیگر است. از این جهت حتی نزدیک شدن به اطرافیان و خانواده او (چرا که خودش در قید حیات نیست) به خودی خود دارای ارزشمندی است. 

یکی از جهات مهم در تهیه و تولید آثار مستند مربوط به علما، پژوهش است. در واقع، اساس کار مستند، پژوهش است. حال اگر قرار باشد مستندی درباره یک شخصیت روحانی و عالم و فقیه و عارف ساخته شود، اهمیت امر پژوهش دوچندان می‌شود. این گزاره مهم اما چگونه ممکن خواهد بود وقتی مستندساز با سوژه‌ای مواجه است که به این راحتی‌ها در دسترس نیست؟ نمی‌توان همه لحظاتش را در اختیار داشت؟ نمی‌تواند آنچنان که به سوژه‌های دیگر نزدیک می‌شود، به او هم نزدیک شود؟ و... . عمده این چالش‌های ارتباطی برای پیش از روشن کردن دوربین فیلمبرداری است. در این مرحله است که این مسائل به وجود می‌آید، چرا که بخشی از روحانیون، مفاخر و اهل فرهنگ سنتی اصلا علاقه‌مند نیستند که رسانه‌ای شوند و با هر چیزی که این فضا را موجب شود، مخالفت‌ خواهد کرد. علما بویژه علمای نسل‌های قبلی نسبت به پدیده دوربین کمی سخت اعتماد می‌کنند و گاهی اصلا این اعتماد شکل نمی‌گیرد. آنها نمی‌توانند راحت اعتماد کنند، چرا که سطح و نگاه آنها به مسائل فرهنگی و مسائل رسانه‌ای متفاوت‌تر از دیگران است. 

از طرفی جریان روحانیت همواره علاقه‌مندان زیاد و طرفداران قابل توجهی داشته است. برای همین اینگونه مستندها برای مردم جذاب هستند. گاهی حتی اگر تلاش قابل توجهی در حوزه تکنیکی نشود یا فرم از منظر الگوی روایت و رویکرد پرداخت، شکل نیافته باشد، دیدن تصاویر عادی از یک عالم تراز اول و مجتهد و مرجع تقلیدی که مقلدان فراوان دارد، برای آن مخاطبان جالب توجه است؛ برای عموم مردم هم همین‌طور. آشنایی با عالمی که کمتر نسبت به زندگی‌اش شناخت وجود دارد، برای آنها که در دایره اول مخاطبان هم نیستند، جذاب است. 

اما مسیر آشنایی با علما چگونه باز شد و جریان مستند‌سازی پیرامون ایشان چگونه به مساله‌ای جدی برای تلویزیون و بعد مستندسازان تبدیل شد؟ محمد داوودی، تهیه‌کننده سیما درباره نخستین اقداماتی که درباره برنامه‌‌سازی پیرامون علما در تلویزیون اتفاق افتاد، پیش‌تر در گفت‌وگویی به «وطن‌امروز» گفته بود: تحت عنوان برنامه‌‌سازی برای گروه علما اقدام کردیم. نخستین گزینه ما هم آقای بهجت بودند. درباره علمای دیگر مانند آیت‌الله بهاء‌الدینی، علامه حسن‌زاده و علامه جوادی‌آملی هم این تصمیم را داشتیم. آن وقت من در سیما مدیر تولید بودم. گروهی را تشکیل دادیم از دوستانی که متخصص بودند و علاقه‌مند بودند در این زمینه، بیشتر به قصد ثبت و آرشیو و بعدها اگر شد برای برنامه‌سازی. هدف اولیه‌مان نیز این بود که چیزی از دست نرود. مثلا آقای بهاءالدینی بیمار بودند و ما تقریبا درباره ایشان نتوانستیم کار خاصی انجام دهیم و چند ماه بعد به رحمت خدا رفتند. وی در بخشی دیگر از این گفت‌وگو، نحوه تصویربرداری از آیت‌الله بهجت را مثال ‌زده و گفته بود: فکر می‌کردیم سخت‌‌‌‌‌ترین بخش کار این باشد که بتوانیم تصاویری از آقای بهجت ضبط کنیم. شاید بیش از 50-40 بار دوستان به قم، منزل و دفتر ایشان رفتند. بعد از این همه سفر تازه اجازه گرفتند. البته همواره هم با وسایل می‌رفتند، میسر نمی‌شد تا اینکه مسیری برای تصویربرداری از ایشان فراهم شد؛ از نمازهای ایشان در مسجد، حضورشان در حرم حضرت معصومه، حضورشان در حرم امام رضا. در آن یکی، دو سالی که من آنجا بودم، دوستان توانستند تصاویری از آقای بهجت ضبط کنند.

یکی از جذابیت‌های مستندسازی درباره علما، همین پیچیدگی در نحوه ارتباط با علماست. خود اینها در فرآیند به مستندساز ایده می‌دهد. در عین حال وقتی این اتفاق رقم می‌خورد، می‌تواند تصاویر بکری به دست آورد. تصاویر بکر یک ارزش است، چرا که دیدن تصویر علما برای علاقه‌مندان‌شان جذاب است. یکی از نقدهای وارده به مستندهای مربوط به علما، عدم تلاش کارگردان برای درک زیبایی‌شناسی زندگی و شخصیت یک روحانی یا عالم دینی است. گاهی این عدم تلاش برای درک این زیبایی‌شناسی آنقدر توی ذوق می‌زند که می‌شود گفت هر آدمی که می‌توانست با دوربین وارد آن محدوده شود، می‌توانست این ویژگی را داشته باشد که حداقل یک مستند از این زندگی و زمانه بسازد، چرا که سوژه فراتر از متن جذاب است. این مساله پاشنه آشیل مستندساز است. بعد از تماشای برخی مستندهای مربوط به زندگی علما، این سوال را از خود می‌پرسیم که اگر کسی آن عالم دینی تراز اول را نشناسد و این فیلم را ببیند، شناسنامه‌ای از آن عالم به دست بیننده می‌رسد؟ چرا که گاهی اوقات جذابیت مستند به این است که ما خارج از قاب، آن عالم را می‌شناسیم و اتفاقا به خاطر این شناخت است که مستند جذاب می‌شود. گاهی وقتی سوژه جذاب است، مستندساز به خود زحمت پژوهش نمی‌دهد و همین باعث می‌شود در الگوی روایت و فرم به تکرار کارهای قبلی در این حوزه منجر شود. فرم در این مستندها اتفاقا مهم‌تر  از مستندهای دیگر است، چرا که سلیقه زیبایی‌شناسانه مستندساز در لحظه باید بتواند قابی بسازد که نظیر آن در آثار قبلی نبوده است؛ قابی که در لحظه بتوان از آن به معنا رسید. باید بداند دوربین را کجا قرار دهد. اینکه در اینگونه مستندها دوربین فضاهای پراکنده را بدون انسجام به تصویر می‌کشد و پراکندگی در انتخاب قاب‌ها، به ضعف مستند و به نتیجه نرسیدن آن دامن می‌زند.

***

***

علما به روایت مستند

امین خیام: معرفی عالمان ربانی - که الگوهای معنوی هستند - امری ضروری و بسیار بااهمیت است. سالیان متمادی است هند در هر دوره‌ای یک چهره معاصر معنوی به جهان معرفی می‌کند؛ در دوره‌ای اشو و در دوره کنونی سادگورو که نخست‌وزیر هند به او نشان والای معنویت هند را هم اعطا کرد. هند در سالیان گذشته تلاش کرده با یک نمای معنوی- عرفانی در جهان شناخته شود و به‌ گونه‌ای مرجعیت معنوی جهان را به دست بگیرد که باید گفت بسیار هم موفق بوده است. نگاهی به بازار نشر کتاب معلمان معنوی هندی در داخل کشور، گویای این مساله است که معنویت هندی توانسته جمعیت قابل توجهی از مردم کشور ما را به تسخیر خود در آورد؛ کشوری که خود معدن و منبع عرفان بوده است و بزرگانی چون حافظ و مولوی و عطار را به عرصه معنویت تقدیم کرده است. اگرچه این موضوع نیازمند شرح بیشتر است اما به همین اجمال اکتفا می‌کنم. 

تولیدات رسانه‌ای و حتی مکتوبی که طی سال‌های اخیر به معرفی زندگینامه عالمان عارف پرداخته است، قدم بسیار مثبتی بوده اما خلأهای جدی و مهمی در این عرصه قابل مشاهده است. نخستین نقدی که به این تولیدات وارد است، ترسیم یک چهره اسطوره‌ای از این عارفان است به طوری که مخاطب خود را در برابر قله‌ای می‌بیند که دسترسی به آن محال است. نگارنده بعد از سال‌ها جست‌وجو در زندگی عارفان معاصر به قطعیت بیان می‌کنم زندگی شخصی این بزرگواران، بسیار عادی‌تر و واقعی‌تر از فیلم‌ها و کتاب‌هایی است که درباره آنان نوشته شده است؛ اینکه یک عالم عارفی، زن بدخلقی داشته، یا مجبور به جدایی شده، یا چند فرزندش راه او را ادامه نداده‌اند و برعکس مخالف پدر شده‌اند، اینکه طی سیر و سلوک، فراز و فرود داشته، حتی یک‌بار نماز صبحش قضا شده و هزاران مورد دیگر که کاملا این الگو را واقعی و دست یافتنی‌‌تر نشان می‌دهد. شما اگر در داستان‌های قرآنی دقت کنید، به وضوح در می‌یابید تصویری که قرآن از انبیا نشان می‌دهد، یک تصویر واقعی و غیراسطوره‌ای است. موسایی که در کوه طور با خدا سخن می‌گوید، همان موسایی است که قتل غیرعمد مرتکب شد و استغفار کرد، همان موسایی است که عصبانی شد و الواح مقدس تورات را به زمین زد و ریش و موی برادر خود را کشید و به او تندی کرد. 

نکته دیگری که در این مجال کوتاه باید به آن اشاره کنم، اینکه متاسفانه ما در تولیدات رسانه‌ای و مکتوب در معرفی چهره‌های معنوی، نتوانسته‌ایم تصویر درستی از اصل سلوک ارائه بدهیم؛ گاهی ممکن است یک چهره معنوی، یک راه به خصوصی داشته باشد که مختص او است اما تصویر ارائه شده این مطلب را نمی‌رساند و فرد مخاطب گمان می‌کند برای معنوی شدن، مثلا حتما باید طلبه شود، یا حتما باید ساکن نجف شود، یا حتما باید یک استاد خاص داشته باشد که آن استاد هم غیب‌بین باشد. اینکه جوهر سلوک چیست؟ عوارض آن چیست؟ اصلِ راه چیست؟ راه به خصوص هر فرد چیست؟ کدام بخش از سیره یک سالک و عارف، عمومی است و کدام بخش خاصِ او و مختص به او؟ مواردی است که در بسیاری از تولیدات رعایت نشده و به همین خاطر مخاطب را در فضای مبهمی نسبت به طی طریق سلوک نگاه می‌دارد.