گروه سیاسی: رئیس‌جمهور امروز در سومین سفر خارجی خود راهی مسکو می‌شود؛ سفری که از جهات مختلف می‌توان آن را به عنوان یکی از نقاط عطف سیاست خارجی دولت سیزدهم به حساب آورد. در این میان هر چند همزمانی این سفر با آغاز دور هشتم گفت‌وگوهای ایران و 1+4 در وین و آغاز اجرایی شدن قرارداد همکاری 25 ساله ایران و چین باعث شده تا عمده تفاسیر درباره سفر حجت‌الاسلام سیدابراهیم رئیسی به مسکو تحت‌الشعاع این اخبار قرار گیرد اما با چشم‌پوشی از این همزمانی‌ها نیز گسترش روابط تهران- مسکو و خیز دولت سیزدهم برای تغییر مسیر سیاست خارجی کشور واجد اهمیت انکارناپذیر است. 

به گزارش «وطن‌امروز»، کاخ ریاست‌جمهوری روسیه روز گذشته با اعلام خبر سفر رئیسی به مسکو، از دیدار وی با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه درباره اجرای برجام خبر داد. کرملین همچنین افزود: در مذاکرات ۱۹ ژانویه (امروز)، پوتین و رئیس‌جمهور ایران درباره اجرای پروژه‌های مشترک اقتصادی و موضوعات بین‌المللی گفت‌وگو خواهند کرد. پیش از این سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در گفت‌وگوی تلفنی با حسین امیرعبداللهیان همتای ایرانی خود با ابراز خشنودی از سفر رئیس‌جمهور به مسکو گفته بود: این یک دیدار مهم است و باید ارتباطات در عالی‌ترین سطح ادامه پیدا کند. 

امیرعبداللهیان نیز با انتشار یادداشتی در خبرگزاری روسی اسپوتنیک با اشاره به سفر رئیسی به مسکو نوشت: دولت جدید جمهوری اسلامی ایران (دولت سیزدهم) دارای نقشه راه جدیدی مبتنی بر سیاست خارجی متوازن، فعال، پویا و هوشمند با تاکید بر همکاری با همه همسایگان بویژه فدراسیون روسیه و پیشبرد دیپلماسی اقتصادی بوده و مصمم است همکاری‌های دو و چندجانبه با این کشور را بیش از پیش گسترش دهد. وی در ادامه یادآور شد که رایزنی‌های ۲ کشور طیف وسیعی از موضوعات مختلف در سطوح دوجانبه (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، علمی و فناوری، دفاعی و امنیتی، پارلمانی و رسانه‌ای)، منطقه‌ای (از جمله خاورمیانه، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی) و بین‌المللی (از جمله مذاکرات وین برای لغو تحریم‌ها) را در بر می‌گیرد. وزیر امور خارجه خاطرنشان کرد: در حوزه اقتصادی، تجاری، صنعتی و کشاورزی پروژه‌های مختلفی بین ۲ کشور تعریف شده و در حال اجراست. آغاز فرآیند عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای و همکاری‌های رو به جلوی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، به عامل تقویت‌کننده روابط اقتصادی ۲ کشور تبدیل شده است. افق‌های روشنی در انتظار همکاری‌های اقتصادی ۲ کشور است. امیرعبداللهیان در ادامه یادداشت خود در رسانه روسی افزود: در حوزه دفاعی و انتظامی، روابط جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه روند رو به رشدی دارد. انجام رزمایش مشترک ایران، روسیه و چین در شمال اقیانوس هند و دریای عمان بیانگر جدیت ۳ کشور است. وی ادامه داد: در سطح منطقه‌ای در پرتو اراده رهبران عالی، همکاری‌های ۲ کشور در راستای تامین منافع مشترک از مرزهای روابط دوجانبه عبور کرده و با ورود به حوزه‌های کمک به تامین امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی، مستحکم‌تر از هر زمان دیگری است. در این زمینه، جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه به عنوان ۲ قدرت منطقه‌ای از نقش منحصر‌به‌‌فرد و ممتازی در حل‌و‌فصل مناقشات و معادلات منطقه‌ای و مبارزه با تروریسم برخوردارند. 

رئیس‌جمهور در این سفر 2 روزه که وزرای خارجه، نفت و امور اقتصادی و دارایی نیز وی را همراهی می‌کنند، همچنین با تعدادی از قانون‌گذاران مجلس دومای روسیه نیز ملاقات و گفت‌وگو خواهد کرد. 

 

* دیپلماسی مبتکر و متوازن

شرق‌ستیزی غربگرایان در 8 سال گذشته باعث شد عمده فرصت‌های سیاست خارجی کشورمان در دوران روی کار بودن دولت یازدهم و دوازدهم به پای نقشه راه ارتباط با غرب بسوزد. برجام به عنوان پروژه اصلی حسن روحانی فارغ از نافرجامی و بی‌ثمری خود، محصول نگاه دولتمردان سابق به معادلات جهانی بود. بر اساس این نگاه، استراتژی تنش‌زدایی بر افزایش مراودات با غرب و شراکت حداکثری با اروپا و حتی آمریکا تاکید داشت؛ مسیری که البته نه‌تنها به هیچ توفیقی دست پیدا نکرد که عملا با خروج آمریکا از تعهدات برجامی شرایطی را به وجود آورد که رئیس‌جمهور سابق از عبور از «تحریم اقتصادی» و ورود به «جنگ اقتصادی» خبر داد. با این حال دکترین سیاست خارجی دولت روحانی آنقدر بر اصول اولیه خود مبنی بر حفظ رضایت غرب تاکید داشت که حتی پس از شکست پروژه برجام و عیان شدن این واقعیت که توافق سال 2015 نتوانسته گره‌گشای شرایط اقتصادی کشور باشد، باز هم رئیس‌جمهور و وزیر سابق امور خارجه میلی برای تجدیدنظر در سیاست‌گذاری خود نداشتند. 

در این میان اما سیدابراهیم رئیسی از زمان ورود به میدان رقابت‌های انتخابات ریاست‌‌جمهوری، تغییر مسیر ریل سیاست خارجی کشور را به عنوان یکی از محوری‌ترین وعده‌های خود مورد تاکید داد. در همین زمینه رئیسی در جلسه تحلیف با تاکید بر اینکه جمهوری اسلامی ایران، کشورها و ملت‌های همسایه را خویشاوند خود می‌داند، خاطرنشان کرد: مهم‌ترین و اصلی‌ترین اولویت سیاست خارجی خود را ارتقای روابط با کشورهای همسایه دانسته و خواهان عزت و اعتلای آنها هستیم. دیپلماسی باید ارتباط ملت‌های منطقه را بیشتر و اشتراکات آنها را در حوزه اقتصاد، فرهنگ، علم و فناوری تقویت کند. رئیس‌جمهور ادامه داد: جهان در حال دگرگونی است و تامین منافع ملت‌ها منوط به درک جهان جدید و تعامل راهبردی با قدرت‌های نوظهور بوده و سیاست خارجی موفق، سیاست خارجی متوازن خواهد بود. 

نخستین سفر خارجی رئیس دولت سیزدهم نیز به مقصد دوشنبه برای شرکت در اجلاس شانگهای و آغاز عضویت دائم کشورمان در این سازمان بود. از همین رو گسترش روابط با کشورهای همسایه و چرخش به شرق و تغییر موازنه در روابط خارجی را می‌توان مهم‌ترین کارویژه اعلامی رئیس‌جمهور در عرصه دیپلماسی دانست. در چنین موقعیتی تقویت روابط با 2 قدرت شرقی روسیه و چین را می‌توان یکی از کلیدی‌ترین هدف‌گذاری‌های دولت سیزدهم دانست. گسترش همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی با پکن و مسکو آن هم در شرایطی که کشورمان در 8 سال گذشته با یک فرصت‌‌سوزی تاریخی در موازنه قوا مواجه و با عقب‌نشینی دومینووار مقابل قدرت‌های غربی با نیت کسب رضایت اروپا و آمریکا روبه‌رو بود، می‌تواند اسباب یک دیپلماسی مبتکرانه برای کاهش ضرب و کم‌اثر کردن تحریم‌های غرب را با خود به همراه داشته باشد. شاید در این قسمت بازخوانی اعتراف روزهای آخر محمدجواد ظریف خالی از لطف نباشد. ظریف در بخش پایانی بیست‌و‌دومین و آخرین گزارش برجامی خود به مجلس با اعتراف به لزوم توازن ارتباط با شرق و غرب نوشت: «اگر درباره ضرورت کار متوازن با شرق و غرب به یک اجماع ملی رسیده بودیم و از یک سو با خوش‌خیالی، دوستان دوران سختی را در سراب طمع سرازیر شدن شرکت‌های غربی از خود نرنجانده بودیم و از سوی دیگر از همه امکانات برجام برای ایجاد منافع اساسی اقتصادی برای همه کنشگران - به شمول شعبات خارجی شرکت‌های آمریکایی- بهره برده بودیم، هم دوستان‌مان سرخورده نمی‌شدند و در دوران سختی رهای‌مان نمی‌کردند و هم ترامپ برای فشار حداکثری با مانع جدی سرمایه‌داران جهانی - از جمله در داخل آمریکا- مواجه می‌شد». 

 

* فرصت بی‌بدیل اقتصادی و نظامی

اما یکی از مهم‌ترین زمزمه‌هایی که از هفته‌های پیش و پس از اعلام خبر سفر رئیس‌جمهور به مسکو در رسانه‌های بین‌المللی مورد توجه قرار گرفت تقویت مناسبات نظامی 2 کشور و واردات جنگنده‌های پیشرفته از روسیه بود. 2 هفته پیش بود که شبکه خبری «تی‌آر‌تی» ترکیه نوشت: انتظار می‌رود روسیه یک توافق ۲۰ ساله برای همکاری‌های نظامی و دفاعی به ارزش ۱۰ میلیارد دلار را با ایران به امضا برساند. این قرارداد ممکن است خرید ماهواره را نیز پوشش دهد. بر اساس این گزارش، سفر رئیسی به روسیه باعث توسعه همکاری‌های نظامی- فنی ایران و روسیه خواهد شد. تهران انتظار دارد حداقل ۲۴ فروند جنگنده «سوخو ‌۳۵» چندمنظوره فوق مانورپذیر خریداری کند. نیروی هوایی ایران تاکنون ۳۲ خلبان را انتخاب کرده که پرواز با «سوخو ‌۳۵» را فراگیرند. کارشناسان می‌گویند اگر مسکو و تهران در ژانویه به توافق برسند، کارهای مقدماتی تقریبا بلافاصله آغاز خواهد شد. موضوع دیگر تمدید خدمات‌رسانی، تعمیر و نوسازی جنگنده‌های «میگ ‌۲۹»، «میگ ‌۲۵» و «سوخو ‌۲۴ ‌‌ام کی» است که در نیروی هوایی جمهوری اسلامی در حال خدمت هستند. تی‌آرتی در این گزارش احتمال خرید سامانه دفاع موشکی «اس ‌400» و گمانه‌زنی‌هایی را در زمینه نحوه پرداخت هزینه این سفارش‌های محتمل مطرح کرد. 

پیش از این هم چند پایگاه تخصصی امور نظامی از فروش جنگنده‌های «سوخو‌۳۵ اس‌ای» از سوی روسیه به ایران خبر داده بودند. وبگاه آمریکایی «۱۹۴۵» به نقل از وبگاه «اویاسیون‌لاین» نوشت: روسیه درخواست‌هایی برای فروش جنگنده‌های «سوخو‌۳۵ اس‌ای» از سوی ترکیه و الجزایر دریافت کرده اما با توجه به وضعیت هشداردهنده خاورمیانه، این کشور خواستار فروش این جنگنده‌های چندمنظوره به ایران است. در این گزارش آمده بود که روسیه دست‌کم ۲۴ فروند جنگنده سوخو‌۳۵ را به ایران می‌فروشد. این جنگنده‌ها ابتدا قرار بود به مصر فروخته شوند اما آمریکا، مصر را تهدید به تحریم کرد. بنابراین ۱۵ فروند از این نوع جنگنده‌ که اینک آماده شده، ممکن است تا اوایل سال آینده میلادی (سال فعلی) و بر اساس قرارداد دو‌جانبه عازم ایران  شوند.

رفع تحریم‌های نظامی ایران از مهرماه سال گذشته باب همکاری‌های نظامی میان ۲ کشور را بیش از پیش باز کرد، تا جایی که وزیر سابق خارجه آمریکا در سناریوی ناکام لغو رفع تحریم‌های نظامی ایران، بیش از هر چیز به تجهیز نیروی هوایی ایران به پیشرفته‌ترین جنگنده‌های روسی و چینی استناد کرده و این مساله را برای کشورهای اروپایی خطرساز خوانده بود. با این حال مهرماه امسال پس از سفر سردار سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به روسیه بود که گزینه خرید جنگنده‌های روسی بیش از پیش به واقعیت نزدیک شد. 

اما به موازات تقویت و گسترش همکاری‌های نظامی و امنیتی، نمی‌توان از ظرفیت گسترده تعاملات اقتصادی 2 کشور چشم‌پوشی کرد. در حالی سهم ایران از بازار 240 میلیارد دلاری روسیه رقم کوچک 370 میلیون دلار است که شناسایی ظرفیت‌های همکاری مشترک حتی در شرایط پابرجایی تحریم‌ها می‌تواند به بهبود شرایط اقتصادی کشور کمک کند. 

 

* زمین هموار همکاری

ایران و روسیه از لحاظ منطقه‌ای و جهانی در شرایط مساعدی برای ارتقای سطح روابط راهبردی خود قرار دارند. با روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران و ایجاد یک گفتمان سیاست خارجی واحد و دنبال کردن راهبرد واقع‌گرایی، نظمی به دستگاه دیپلماسی کشور داده شد. این مهم، در دولت قبل که با پیگیری نگاه‌های ایده‌آلیستی و به غایت خوشبینانه روابط خارجی را در همکاری با غرب جست‌وجو می‌کرد، دچار نارسایی شده بود. از این رو ایران از رهگذر حضور در مذاکرات برای تعیین‌تکلیف برجام دست روی دست نگذاشت و با توجه به موقعیت ویژه ژئوپلیتیک کشورمان، با حضور در طیفی از ائتلاف‌های منطقه‌ای در آسیا، این پیام را فرستاد که برجام تنها گزینه ایران نخواهد بود و تهران انتخاب‌های راهبردی و کارت‌های دیگری هم برای بازی در اختیار دارد. در واقع غفلت از گزینه‌های جانشین برای برجام حلقه مفقوده‌ دولت روحانی بود که ترامپ را برای خروج از برجام و آغاز پروژه کارزار فشار حداکثری علیه ایران ترغیب کرد. 

طرف روس در ماجرای برجام و برخی موضوعات منطقه‌ای به طور مستقیم تلاش کرد تا دولت سابق ایران را متوجه این موضوع کند. در ماجرای گنجاندن تحریم‌های تسلیحاتی ایران در قطعنامه 2231 در زمان توافق هسته‌ای سال 2015، طرف‌های چینی و روس اذعان کردند مسکو و پکن بشدت با آمریکا بر سر غیرقانونی و خارج از شمول مذاکرات بودن خواست جدیدی که واشنگتن روی میز گذاشت مجادله کردند اما در نهایت این تیم مذاکره‌کننده ایرانی بود که در این باره مصالحه کرد و خودتحریمی تسلیحاتی را پذیرفت. اگرچه وزارت امور خارجه ظریف در ابتدا به تکذیب این ادعا پرداخت اما در نهایت وندی شرمن، عضو ارشد مذاکراتی آمریکا هم این موضوع را تایید کرد. 

با این اوصاف به نظر می‌رسد با توجه به سیاست خارجی منطقه‌گرا و سیاست همسایگی دولت سیدابراهیم رئیسی در 4 ماه گذشته، از نظر روسیه و چین شرایط شراکت راهبردی با ایران و رساندن سطح روابط با کشورمان به یک اتحاد استراتژیک کاملا هموار شده است. بر این اساس با موافقت مسکو و پکن بود که پذیرش کامل عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای میسر شد و نماینده‌ هیأت روسیه در اجلاس وزیران در دوشنبه تاجیکستان گفت مسکو خواستار تایید پیشنهاد ایران برای عضویت در این سازمان است. 

 

* حضور در نظم آینده

خیلی از کارشناسان و اندیشمندان روابط بین‌الملل از دوران فعلی به عنوان «دوران گذار به نظم جدید» یاد می‌کنند. بروز برخی پیامدها پس از شیوع «کووید-19» که صاحبنظران آن را پایانی بر مقوله «جهانی‌سازی» دانستند و همین‌طور افول تدریجی هژمونی ایالات‌متحده آمریکا پس از 11 سپتامبر در کنار برآمدن چین، این روند را تسریع کرده است. با این اوصاف واشنگتن در تقابل با نظم آینده و جلوگیری از انتقال آن از آتلانتیک به پاسیفیک، طی 3-2 سال گذشته با ادراک‌سازی تلاش کرده مثلث چین، روسیه و ایران را در قامت دشمنان نظم آتی جلوه دهد. کاخ سفید از ادعای دخالت در انتخابات آمریکا گرفته تا جنگ سایبری و ادعای حضور اطلاعاتی در قطب شمال و جاسوسی از این فضا، از پکن، مسکو و تهران نام می‌برد. از این رو در محیط آنارشیک بین‌الملل که تولید قدرت و عقب نماندن از تحولات جهانی اهمیت دارد، ایران در ائتلاف با قدرت‌های جهانی نظیر روسیه و چین که خواهان تغییر در نظم موجود با محوریت یکجانبه‌گرایی آمریکاست، برای حضور در نظم آینده برنامه‌ریزی می‌کند. از همین رو می‌شود دلایل خشم آمریکا از برنامه همکاری ایران، چین و روسیه را از این منظر فهم کرد. «وال‌استریت ژورنال» چندی قبل با زمزمه‌های سفر رئیس‌جمهور ایران به مسکو نوشت: بزرگ‌ترین چالش‌هایی که ایالات‌متحده در سال 2022 با آن مواجه خواهد شد، «کووید-19» یا تورم نیست، بلکه روسیه و ایران خواهند بود. این روزنامه آمریکایی می‌نویسد: عقب‌نشینی مرگبار آمریکا از افغانستان، متحدان این کشور را در سراسر جهان ناامن و روسیه و ایران را فرصت‌طلب کرد. روسیه نیروهای خود را در مرز اوکراین جمع کرده است و ایران به افزایش غنی‌سازی اورانیوم خود و نزدیک شدن به ساخت سلاح‌های هسته‌ای ادامه داده است. این کشور ظرفیت موشک‌های بالستیک دوربرد خود را بهبود بخشیده است تا بتواند به دشمنان خود در جهان عرب و اسرائیل و همچنین پرسنل نظامی و پایگاه‌های آمریکایی در منطقه دسترسی داشته باشد. وال‌استریت ژورنال در ادامه با اشاره به مذاکرات وین می‌افزاید: ایالات‌متحده با روسیه و ایران به ترتیب در ژنو و وین برای گفت‌وگوهای مهم درباره این چالش‌های مستقیم می‌نشیند. پیام‌هایی که ایالات‌متحده ارسال می‌کند بسیار زیاد خواهد بود که پیامدهایی برای امنیت، رفاه و آزادی آمریکا، اروپا و خاورمیانه خواهد داشت.

در همین حال «میدل‌ایست مانیتور» در گزارشی درباره سفر رئیس‌جمهور ایران به روسیه، با بیان اینکه رئیسی به احتمال زیاد تنها برای مذاکره درباره همکاری‌های جامع ۲ کشور به روسیه نخواهد رفت، نوشت: این توافق بهانه‌ای مناسب برای بحث درباره طیف وسیعی از موضوعات و هماهنگی مواضع در موضوعات مختلف دوجانبه و منطقه‌ای مانند بازسازی سوریه، آشتی ملی در افغانستان و وضعیت شکننده امنیتی در قفقاز جنوبی خواهد بود. میدل‌ایست مانیتور ادامه می‌دهد: «از زمان به قدرت رسیدن پوتین، تاریخ روابط روسیه و ایران حول محور همکاری‌های امنیتی، خنثی‌سازی تهدیدات مشترک و معاملات تسلیحاتی شکل گرفته است. امنیت حوزه‌ای بوده است که ۲ کشور معمولا نسبتا سریع به درک متقابل از آن می‌رسند. از آنجا که روسیه تمدید یکجانبه تحریم تسلیحاتی ایران را به رسمیت نمی‌شناسد، دستیابی به تسلیحات روسی، بویژه جنگنده‌های جت مدرن، برای تهران بسیار مهم است. تهران و مسکو قرار است قرارداد همکاری امنیتی و دفاعی 10 میلیارد دلاری از جمله خرید جنگنده‌های سوخو‌35 و سامانه اس 400 را امضا کنند. اگر توافق در سفر رئیسی منعقد شود، تسلیحات تهاجمی و تدافعی جدید روسیه قدرت بازدارندگی تهران را در برابر تهدیدات اسرائیل تقویت خواهد کرد. همچنین این قابل توجه‌ترین مورد در سرپیچی از تحریم‌های ایالات‌متحده خواهد بود».

***