به مناسبت ۲۹ دی‌ماه، روز هوای پاک و با هدف تحقق بند ۱۰ «سیاست‌های کلی محیط‌‌زیست» ابلاغی مقام معظم رهبری، نظارت بر حسن اجرای قوانین هوای پاک و کمک به دستگاه‌های اجرایی در رعایت احکام قانون هوای پاک، اجرای این قانون در چند سال اخیر مورد رسیدگی و حسابرسی قرار گرفت. بررسی‌ها حاکی است تنها حدود ۱۰ درصد از احکام قانون هوای پاک سال ۱۴۰۰ به صورت کامل انجام شده است و عمده یافته‌های احصاء شده از ترک فعل مسؤولان دستگاه‌های اجرایی روایت می‌کند. 

گزارش دیوان محاسبات کشور نشان می‌دهد از بین ۲۲۰ حکم قانونی تنها ۲۰ مورد به صورت کامل انجام شده، ۱۴۰ حکم ناقص انجام شده و ۶۰ حکم نیز فاقد عملکرد بوده است. 

بر مبنای یافته‌های دیوان محاسبات کشور و بر اساس گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست، تعداد روزهای پاک طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۸ ماهه اول ۱۴۰۰ در اکثریت قریب به اتفاق استان‌ها بویژه در استان‌های البرز، اصفهان، خراسان رضوی و تهران کاهش یافته و حتی به صفر رسیده است. تعداد روزهای ناسالم و ناسالم برای گروه‌های حساس (شاخص بالای ۱۰۰) در اکثر استان‌ها افزایش داشته و در صورت کاهش نیز چندان محسوس نیست. به طور کلی با بررسی کیفیت هوای کشور طی سال‌های اخیر، کیفیت هوا بهبود نیافته است. علاوه بر این، معضل آلودگی هوا که عموما در ۶ ماهه دوم سال رخ می‌داد، در حال گسترش به ۶ ماهه اول سال بوده و دامنه بروز آن به سایر شهرها نیز در حال گسترش است. 

یافته‌های حسابرسی نشان می‌دهد بر اساس گزارش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره کمی‌سازی اثرات بهداشتی و اقتصادی آلاینده ذرات معلق، هزینه مرتبط با مرگ‌و‌میر ناشی از آلودگی هوای ۲۵ شهر کشور در سال ۱۳۹۹ حدود 3/4 میلیارد دلار برآورد شده که حاکی از هزینه‌های بسیار بالای تحمیل شده بر جامعه بر اثر مواجهه با آلودگی هواست. 

گزارش دیوان محاسبات بیان می‌دارد که در ۳۰ مورد ارائه مجوزهای مربوط به پیش‌فروش خودروها، وضعیت اخذ تأییدیه استاندارد آلایندگی و اعتبار آن در موعد تحویل از وزارت صنعت، معدن و تجارت استعلام نشده است. وزارت نفت نیز مکلف به تکمیل طرح کهاب (کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخارات بنزین) در همه مبادی مربوط اعم از انبارهای نفت، جایگاه‌های عرضه سوخت و نفتکش‌ها بوده و این قانون باید از ابتدای مهرماه سال ۱۳۹۹ اجرا می‌شد اما به‌ رغم مجهز شدن برخی انبارهای نفت، جایگاه‌های عرضه سوخت و نفتکش‌ها به تجهیزات طرح کهاب، این تکلیف قانونی هم به طور کامل اجرایی نشده است. همچنین نظارت بر رعایت حدود مواجهه شغلی با ترکیبات آلی فرار برای شاغلان جایگاه‌های بنزین بر عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نهاده شده بود که در این راستا کمتر از ۲۳ درصد جایگاه‌های موجود مورد پایش قرار گرفته‌اند. 

این گزارش حاکی است بر اساس ماده ۱۹ قانون هوای پاک، وزارت نیرو مکلف به تامین حداقل ۳۰ درصد افزایش سالانه ظرفیت مورد نیاز برق کشور از انرژی‌های تجدیدپذیر (انرژی زمین‌گرمایی، بادی، خورشیدی و...) بوده است. حسب اطلاعات دریافتی در سال ۱۳۹۸، میزان افزایش سالانه ظرفیت مورد نیاز برق کشور تنها 5/5 درصد است و با وجود فاصله فراوان مقدار مزبور با میزان حداقلی مندرج در قانون، طی سال ۱۳۹۹ نیز با کاهش محسوسی این رقم به ۲ درصد از افزایش سالانه ظرفیت برق کشور تقلیل یافت. این در حالی است که طی سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ سهم کل ظرفیت برق کشور از انرژی‌های تجدیدپذیر یک درصد بوده است. 

بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود تردد آمار چشمگیری از موتوسیکلت‌های فرسوده در سطح کشور، تاکنون هیچ‌گونه دستورالعمل و شیوه‌نامه‌ای درباره نحوه اجرای آزمون‌های معاینه فنی موتوسیکلت، به مراکز معاینه فنی ابلاغ نشده و امکان ثبت نتایج معاینه فنی موتوسیکلت‌ها به صورت برخط و سیستماتیک در سامانه مربوط مقدور نیست. 

بر اساس ماده ۹ قانون، وزارت کشور موظف بوده است با همکاری وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت و امور اقتصادی و دارایی (گمرک جمهوری اسلامی ایران)، زمینه نوسازی ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی شهری با اولویت شهرهای بالای ۲۰ هزار نفر جمعیت را ظرف مدت ۵ سال از محل منابع درآمدی ماده ۶ این قانون از طریق کمک بلاعوض، یارانه، تسهیلات یا صفر کردن سود بازرگانی واردات خودروهای برقی- بنزینی (هیبریدی) و خودروهای الکتریکی و موتوسیکلت برقی، به انجام برساند اما با وجود فرسودگی ۴۰ درصدی ناوگان اتوبوسرانی شهری در کلانشهر تهران و به ‌رغم گذشت ۴ سال از اجرای قانون هوای پاک، در سال ۱۳۹۹ هیچ‌گونه نوسازی در کلانشهر تهران از محل درآمد ماده ۶ انجام نشده است. 

گزارش دیوان محاسبات خاطرنشان می‌کند طبق مصوبه هیات‌وزیران درباره الزام دستگاه‌های اجرایی به استفاده از صافی (فیلتر) ذرات برای خودروهای دیزلی سنگین، تعویض کاتالیزگر (کاتالیست) خودروهای عمومی درون‌شهری توسط وزارت کشور و وزارت راه‌وشهرسازی ضروری است که بر اساس گزارش وزارت کشور، با توجه به شرایط کنونی هزینه‌های خرید و نصب فیلتر دوده روی ناوگان اتوبوسرانی موجود با بیش از ۸۰ درصد فرسودگی به صورت ارزی و بسیار بالا بوده و نگهداری آن نیازمند هزینه‌کرد سالانه است و به دلیل وضعیت نامناسب درآمدی اکثر شهرداری‌ها، چنین اقدامی در اولویت هزینه‌‌کرد آنها قرار ندارد. 

نکته دیگر اینکه با وجود الزام قانونی برخی دستگاه‌ها نسبت به تکمیل و راه‌اندازی «شبکه ملی پایش و اطلاع‌رسانی آلودگی صوتی با اولویت کلانشهرها»، به ‌رغم گذشت بیش از ۲ سال از تاریخ تصویب این آیین‌نامه، شبکه ملی مزبور تاکنون راه‌اندازی نشده و طرح جامع مدیریت کاهش آلودگی صوتی نیز تکمیل نشده است. 

و در نهایت لازم به ذکر است با توجه به یافته‌های حاصل از گزارش دیوان محاسبات کشور، معضل آلودگی هوا در صورت عدم مدیریت، ابعاد گسترده‌تری خواهد یافت و التزام به ایجاد پشتوانه‌های قانونی با مشارکت فعال و معنادار تمام ارکان اجرایی و نیز تمام ذی‌نفعان، مردم، رسانه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد راهکار برون‌رفت از شرایط کنونی است، لذا بسیج تمام توان دستگاه‌های اجرایی و نظارتی در راستای احقاق حقوق مذکور و گسترش عدالت زیست‌محیطی و اجتماعی ضروری است.