اجازه بدهید ابتدا هویت را تعریف کنیم؛ سپس سراغ مؤلفه‌های مشترک هویت ایرانیان برویم. هویت در اصل لفظى عربى بوده و از ضمیر «هو» که به معنى «او» است، اشتقاق یافته است. ادیبان عرب که در دوره شکوفایى تمدن اسلامى منطق و فلسفه را از یونان ترجمه می‌کردند، از کلمه «هو»، «هویت» را اشتقاق کردند و از «ماهو»، «ماهیت» را. خلاصه سخن اینکه منظور از هویت، شناسه‌‌هایی است که انسان یا جامعه او را معرفی می‌کند. 

استاد شهید مرتضی مطهری هم در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» می‌نویسد: «اگر هویت ملی را نوعی احساس ملی بنامیم تعریف آن عبارت خواهد بود از وجود احساس مشترک یا وجدان دسته‌جمعی در میان عده‌ای از انسان‌ها که یک واحد سیاسی یا ملت را می‌سازند». 

حالا سراغ پاسخ این سوال می‌رویم که مؤلفه‌هایی که هویت مشترک ایرانیان را می‌سازند، کدامند؟ به عبارت بهتر چه چیزهایی هست که وقتی کسی می‌گوید من ایرانی هستم، خود را با آن مؤلفه‌ها در نظر می‌گیرد یا آنها را جزو ایرانی بودنش به حساب می‌آورد؟ ما در اینجا به چند مؤلفه اساسی در شکل‌دهی به هویت مشترک ایرانیان اشاره می‌کنیم و سپس هر کدام را به طور جداگانه مورد بررسی قرار می‌دهیم: جغرافیای مشترک، زبان مشترک، تاریخ مشترک، ارزش‌های اخلاقی مشترک، مناسک دینی و آیین‌های ملی.

***

دومین مؤلفه، زبان مشترک است که خود را در ادبیات مشترک مکتوب و شفاهی، متجلی می‌کند. هر کدام از ما وقتی می‌گوییم ایرانی هستیم، احساس هم‌خانوادگی با فردوسی می‌کنیم، با مولوی، با حافظ، با نظامی گنجوی، حالا اصلا مزار آنها داخل ایران باشد یا نباشد، حتی مکان زندگی آنها در مرزهای کنونی ایران قرار داشته باشد یا نداشته باشد، همین که شاعر پارسی‌گو است، او را از خود و متعلق به خود می‌دانیم. 

نکته مهمی که در اینجا باید بر آن تاکید کنیم این است که عده‌ای درباره زبان پارسی، دوگانه‌سازی‌های کاذب و دروغینی انجام می‌دهند، گاه آن را در برابر زبان قومیت‌ها قرار می‌دهند و گاه تاکید بر پارسی‌گویی یا زنده کردن نام و آوازه فردوسی را نوعی ملی‌گرایی در برابر گرایش‌های دینی قرار می‌دهند، در حالی ‌که این دوگانه‌سازی‌ها هیچ جایگاه علمی و حقیقی ندارد. مروری بر بیانات رهبر معظم انقلاب در موضوع زبان پارسی، به خوبی اهمیت و جایگاه رفیع این زبان و ضرورت پاسداری از آن را نشان می‌دهد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که خود از اصیل‌ترین چهره‌های دینی تاریخ معاصر جهان اسلام است، در باب فردوسی هیچگانه نگاه دوگانه ملی‌گرایی- تدین نداشته‌اند، بلکه بر ضرورت بزرگداشت فردوسی تاکید داشته‌اند و شاهنامه را نه وسیله باستان‌گرایی، بلکه کتابی با کانتکست دینی و حکمت الهی می‌دانند. 

***

تاریخ مشترک

ممانعت آیت‌الله خامنه‌ای 

از تخریب مقبره فردوسی

«اول انقلاب عده‌‌‌ای از مردم بااخلاص، بی‌‌‌اطلاع رفته بودند قبر فردوسی را در توس خراب کنند! وقتی من مطلع شدم، چیزی نوشتم و فوراً به مشهد فرستادم؛ که آن را بردند و بالای قبر فردوسی نصب کردند؛ نمی‌‌‌دانم الان هم هست یا نه. بچه‌‌‌های حادی که به آنجا می‌‌‌رفتند، چشم‌شان که به شهادت بنده می‌‌‌افتاد، لطف می‌‌‌کردند و می‌‌‌پذیرفتند و دیگر کاری به کار فردوسی نداشتند! حقیقت قضیه این است که فردوسی یک حکیم است؛ تعارف که نکردیم به فردوسی، حکیم گفتیم. الان چند صد سال است دارند به فردوسی حکیم می‌‌‌گویند. حکمت فردوسی چیست؟ حکمت الهی اسلامی. شما خیال نکنید که در حکمت فردوسی، یک‌‌‌ ذره حکمت زرتشتی وجود دارد». 

***

آیت‌الله خامنه‌ای:

اسفندیارشبیه بچه حزب‌اللهی‌های ماست

«فردوسی آن وقتی‌‌‌ که از اسفندیار تعریف می‌‌‌کند، روی دین‌داری او تکیه می‌‌‌کند. می‌‌‌دانید که اسفندیار یک فرد متعصب مذهبی مبلغ دین بوده که سعی کرده پاک‌‌‌دینی را در همه جای ایران گسترش بدهد. تیپ اسفندیار، تیپ حزب‌‌‌اللهی‌‌‌های امروز خودمان است؛ آدم خیلی شجاع و نترس و دینی بوده است؛ حاضر بوده است برای حفظ اصولی که به آن معتقد بوده و رعایت می‌‌‌کرده، خطر بکند و از هفت‌‌‌خان بگذرد و حتی با رستم دست و پنجه نرم کند. وقتی شما شاهنامه را مطالعه می‌‌‌کنید، می‌‌‌بینید که فردوسی روی این جنبه‌‌‌ دین‌‌‌داری و طهارت اخلاقی اسفندیار تکیه می‌‌‌کند. با اینکه فردوسی اصلا بنا ندارد از هیچ ‌‌‌یک از آن پادشاهان بدگویی کند اما شما ببینید گشتاسب در شاهنامه چه چهره‌‌‌ای دارد، اسفندیار چه چهره‌‌‌ای دارد؛ اینها پدر و پسر هستند. فردوسی بر اساس معیارهای اسلامی، به فضیلت‌ها توجه دارد؛ در حالی که بر طبق معیارهای سلطنتی و پادشاهی، در نزاع بین گشتاسب و اسفندیار، حق با شاه است. «به نیروی یزدان و فرمان شاه» یعنی چه؟ یعنی هر چه شاه گفت، همان درست است؛ یعنی حق با گشتاسب است؛ اما اگر شما به شاهنامه نگاه کنید، می‌‌‌بینید که در نزاع بین اسفندیار و گشتاسب، حق با اسفندیار است؛ یعنی اسفندیار یک حکیم الهی است. فردوسی از اول با نام خدا شروع می‌‌‌کند «به نام خداوند جان و خرد/ کزین برتر اندیشه بر نگذرد»، تا آخر هم همین‌‌‌طور است؛ فردوسی را با این چشم نگاه کنید. فردوسی، خدای سخن است؛ او زبان مستحکم و استواری دارد و واقعا پدر زبان فارسی امروز است؛ او دلباخته و مجذوب مفاهیم حکمت اسلامی بود؛ شاهنامه را با این دید نگاه کنید. شما خیال می‌‌‌کنید که اگر در شاهنامه‌‌‌ فردوسی چیزی برخلاف مفاهیم‌‌‌ اسلامی وجود داشت، اینقدر در جوامع اسلامی جا می‌‌‌افتاد؟ شما می‌‌‌دانید در این نسل‌های گذشته، مردم ما چقدر دینی بوده‌‌‌اند. در کدام خانه و کدام ده و کدام محله، شاهنامه نبود یا خوانده نمی‌‌‌شد؟ همه جا می‌‌‌خواندند و منافاتی هم با مفاهیم اسلامی نمی‌‌‌دیدند». (05/۱۲/1370) بیانات در دیدار اعضای گروه ادب و هنر صدای جمهوری اسلامی ایران‌