یونس مولایی: در هفته‌های اخیر شاهد تعدد اخبار مربوط به حوزه سیاست خارجی در فضای خبری و سیاسی کشور بودیم. بخشی از این اخبار بلاشک مربوط به گمانه‌زنی‌ها و حواشی مربوط به ادامه مذاکرات ایران و 1+4 در وین بود؛ مذاکراتی که البته پیش از روی کار آمدن دولت سیزدهم آغاز شده بود و پس از وقفه‌ای چندماهه از اوایل آذرماه پی گرفته شد. البته توجه جامعه ایران به سرنوشت پرونده هسته‌ای کشورمان در یک دهه گذشته باعث شده مذاکرات وین که با موضوع بازگشت آمریکا به برجام دنبال می‌شود، بیش از سایر موضوعات مربوط به عرصه سیاست خارجی از سوی افکار عمومی پی گرفته شود. با این حال مذاکرات وین تنها رخداد سیاست خارجی کشورمان نبوده و 2 سفر دیگر همزمان با این مذاکرات نشان از روزهای شلوغ دیپلماسی ایران داشت. 

سفر وزیر امور خارجه کشورمان به پکن و دیدار با همتای چینی آن هم در میانه مذاکرات واجد اهمیتی مضاعف بود. در این میان اما اعلام خبر آغاز اجرایی شدن قرارداد همکاری 25 ساله ایران و چین نشان‌دهنده تسریع و تعمیق روابط میان تهران و پکن بود. فارغ از مواهب همکاری بلندمدت با چین به عنوان یکی از قدرت‌های حال حاضر جهان و پیوند خوردن منافع مشترک میان 2 کشور که می‌تواند سرمنشأ بهره‌مندی‌های اقتصادی و تکنولوژیک باشد، تقویت روابط تهران و پکن به‌ عنوان عاملی در تضعیف نظام تحریمی غرب مساله مهمی بود که رسانه‌های خارجی بیش از رسانه‌های داخلی به آن توجه کردند. تلاش آمریکا در ماه‌های گذشته همزمان با آغاز مذاکرات میان ایران و 1+4 برای منصرف کردن چین از خرید نفت که در نهایت نیز به موفقیت نرسید، نشان از تاثیر این متغیر در آینده روابط ایران با غرب بویژه آمریکا دارد. به زبان ساده‌تر تا زمانی که رابطه میان ایران و چین رو به جلو باشد، ضرب تحریم‌های غرب لاجرم تضعیف شده و این تاثیرگذاری فشار اقتصادی به عنوان مهم‌ترین اهرم غرب برای مانع‌سازی در برابر پیشرفت‌های ایران را می‌کاهد. در چنین فضایی عقد قرارداد همکاری 25 ساله و چشم‌انداز روشن روابط تهران و پکن به عنوان پادتن زهر تحریمی آمریکا، قدرت چانه‌زنی ایران در مواجهه با فشارهای غرب را نیز افزایش داده و به توازن‌بخشی در سیاست خارجی کشورمان کمک خواهد کرد. از همین رو سفر حسین امیرعبداللهیان به پکن را می‌توان از جهات مختلف به عنوان یک گام عملی به سمت تقویت قدرت خارجی کشورمان و بهره‌گیری حداکثری از فرصت تقویت تعاملات با چین به حساب آورد. 

اما دیگر سفری که به فاصله چند روز پس از اعلام آغاز اجرایی شدن قرارداد همکاری ایران با چین خبرساز شد سفر 2روزه حجت‌الاسلام سیدابراهیم رئیسی به مسکو و دیدار و گفت‌وگوی 3 ساعته با ولادیمیر پوتین، همتای روس وی بود؛ دیداری که در یک ماه گذشته و پس از انتشار خبر این سفر با گمانه‌زنی‌های مختلفی در رسانه‌های بین‌المللی مواجه شده بود. گسترش تعاملات نظامی و خرید جنگنده‌های پیشرفته سوخو35 مهم‌ترین گمانه‌ای بود که در این زمینه مورد توجه قرار گرفت اما در کنار اینها حرکت برای تدوین سند جامع همکاری‌های ایران و روسیه و گسترش تعاملات اقتصادی با مکانیسمی برای بی‌اثر کردن تحریم‌های آمریکا از دیگر موضوعاتی بود که مورد اشاره قرار گرفت. با این حال سفر 2 روزه رئیس‌جمهور کشورمان به روسیه نشان از عزم جدی دولت سیزدهم برای بالفعل کردن ظرفیت‌های بالقوه‌ای بود که در 8 سال گذشته مورد غفلت قرار گرفته بود. رئیسی که پیش از این در 2 سفر خارجی قبلی خود به دوشنبه و عشق‌آباد خوش‌خبر بود و با عضویت دائم ایران در سازمان همکاری‌ شانگهای و عقد قرارداد انتقال گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان به تهران بازگشته بود، پس از بازگشت از روسیه نیز خبر از تقویت مناسبات اقتصادی تهران و مسکو داد و اظهار داشت: در حوزه مسائل تجاری بر رفع موانع تجاری و جهش تجارت بین ۲ کشور توافق شد. در حال حاضر سطح تعاملات تجاری بین ۲ کشور قابل قبول نیست، لذا ۲ کشور توافق کردند در گام اول تعاملات تجاری فی‌مابین را به ۱۰ میلیارد دلار در سال افزایش دهند. وزیر امور خارجه نیز که رئیس‌جمهور را در این سفر همراهی می‌کرد درباره نتایج سفر به مسکو گفت: توسعه همکاری‌های تجاری ۲ کشور، گسترش همکاری‌های بلندمدت و رفع برخی موانع از جمله ضعف زیرساخت‌ها، منابع مالی و سرمایه‌گذاری و تلاش برای بی‌اثر کردن تحریم‌های بین‌المللی علیه ۲ کشور، به طور جدی در دستور کار قرار گرفته است. 

در کنار 2 سفر چین و روسیه، اخبار مربوط به تلاش ایران برای کاستن از تاثیر تحریم‌ها بر وضعیت اقتصادی کشور از دیگر اخبار مربوط به حوزه سیاست خارجی بود که در مهم‌ترین مورد آن دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان در توئیتی خطاب به طرف‌های غربی نوشت: «فروش نفت ایران و بازگشت پول آن به شرایط مناسب و غیرقابل بازگشتی رسیده است. نمی‌شود برای امتیازگیری، قول رفع تحریمی را داد که بی‌اثر شده است». پیگیری سیاست خنثی‌سازی تحریم‌ها و حرکت به سمت حداکثری کردن تعاملات خارجی کشورمان، آن هم در شرایطی که مذاکرات ایران و 1+4 در وین پیگیری می‌شود نشان از عزم دولت جدید برای عبور از رویه منفعلانه دولت روحانی در مواجهه با تحریم‌های آمریکا دارد. به بیان دیگر اگر در دوره روحانی همزمان با مذاکرات دائما پالس ورشکستگی داخلی در صورت شکست مذاکرات از سمت مقامات دولتی تکرار می‌شد و طرف مقابل را در موضع قدرت قرار می‌داد، این بار دولت با صراحت هرچه تمام‌تر نیاز طرف مقابل را برای بازگشت به توافق هسته‌ای سال 2015 به دولت‌های غربی یادآور می‌شود. 

 

* عبور از مکانیسم دفاعی منفعلانه

حرکت به سمت سیاست خارجی مبتکر و فرصت‌شناس، مهم‌ترین اهرمی است که در کنار افزایش قدرت داخلی می‌تواند به تهدیدزدایی خارجی کمک کند. 

تجربه تاریخی و عبرت‌آموز روحانی بار دیگر این گزاره را ثابت کرد توجیه انفعال به بهانه تنش‌زدایی نه‌تنها به کاسته شدن از تنش‌ها منتهی نمی‌شود که طرف غربی را برای تهاجم بیشتر نیز تشویق می‌کند. فرصت‌سوزی 8ساله در تقویت و اصلاح ساختار داخلی و کاستن از ضرب تحریم‌ها باعث شد تا مردم کشورمان در سال‌های گذشته بیشترین فشار اقتصادی ممکن را تحمل کنند و طرف آمریکایی نیز با ایمان به اثربخشی تحریم‌های خود سیاست هجومی را در پیش گیرد. در این شرایط عبور از این انفعال زیان‌بار و حرکت به سمت سیاست خارجی فعال، توازن‌بخش و هجومی در کنار تدبیر برای کاستن از ضرب تحریم‌ها می‌تواند امکان‌های ایران را در مواجهه با تهدیدها بیشتر کند. 

رویکرد «مقاومت فعال» و افزایش توان بازدارندگی به موازات پابرجا ماندن تحریم‌ها می‌تواند به سرافرازی دولت سیزدهم در آزمون سخت سیاست خارجی کمک کند. در این مسیر شناسایی صحیح فرصت‌های خارجی در کنار افزایش بهره‌وری داخلی می‌تواند دیپلماسی عزتمندانه و مبتکرانه‌ای را در مواجهه با فشارهای غرب پی گیرد. در این میان البته جریان غربگرا نیز از تمام ابزارهای تبلیغاتی خود برای فشار به دولت استفاده خواهد کرد. از همین رو لزوم ارتباط‌گیری با افکار عمومی و تبیین صحیح رویکرد تهدیدزدا در سیاست خارجی به عنوان پیش‌شرطی مهم باید مورد توجه قرار بگیرد.