فرزانه دانایی: برخلاف برخی رسانه‌های داخلی و فضای حاکم بر شبکه‌های اجتماعی در دوران سفر رئیس‌جمهور به روسیه، رسانه‌های خارجی از حاشیه‌های این سفر به دور بوده و با تأمل بیشتری به نتایج دیدار پوتین با رئیس‌جمهور کشورمان پرداخته‌اند. آنها در عین حال به نگرانی‌های غرب درباره همکاری‌های فزاینده تهران و مسکو نیز پرداخته و اعلام کرده‌اند توافق‌های مطرح‌شده در این دیدار و عزم سیاسی ۲ طرف برای افزایش میزان روابط و تجارت بین ۲ کشور می‌تواند تهدیدی جدی برای غرب بویژه آمریکا باشد. 

این دیدار البته از منظر رسانه‌ای و فضایی که با خود در میانه مذاکرات هسته‌ای ایران و همچنین درگیری و تنش غرب با روسیه بر سر اوکراین، ایجاد کرده است بسیار مهم ارزیابی شده است. 

 شبکه خبری الجزیره1 در تحلیلی به نقل از تحلیلگران حوزه روابط بین‌الملل نوشت: ارتباطات مسکو و تهران بعد از سفر ‌[حجت‌الاسلام] رئیسی به روسیه افزایش می‌یابد و این ربطی به سرنوشت مساله هسته‌ای ایران ندارد. این شبکه خبری با بیان اینکه قرارداد 20 ساله همکاری‌های بین ایران و روسیه هنوز نهایی نشده ‌است، در عین ‌حال گفت طرف ایرانی در این سفر پیشنهادات خود درباره توافق را به روس‌ها ارائه کرده ‌است. نیکول گراجوسکی یکی از تحلیلگران روابط بین‌الملل در مرکز بلفر در همین باره به الجزیره گفته ‌است: در هر صورت روابط بین ایران و روسیه نسبت به سال 2017 که حسن روحانی به این کشور سفر کرده بود، در شرایط بسیار بهتری قرار داشته و روابط قوی‌تری میان ۲ کشور حاکم است. این شبکه خبری در ادامه گزارش خود نوشته ‌است: روسیه بازیگر کلیدی مساله احیای برجام است و با وجود اینکه روابط روسیه و آمریکا به دلیل مساله اوکراین در پایین‌ترین سطح موجود است اما روسیه نقش سازنده و مثبت خود در مذاکرات هسته‌ای با ایران را همچنان پی‌‌ می‌گیرد. 

نشریه فارن‌پالیسی2 نیز در تحلیلی نوشته ‌است: سفر رئیسی به روسیه نقطه عطف روابط تهران و مسکو است و حامیان رئیسی اهمیت این ‌موضوع را بخوبی بیان کرده‌اند. این نشریه در ادامه بیان کرده ‌است: هیچ کدام از رؤسای‌جمهوری ایران از سال ۱۹۷۹- انقلاب ۵۷-تاکنون به‌ صورت علنی و رسمی خواستار افزایش میزان تبادلات استراتژیک با مسکو نشده‌اند و به ‌نظر می‌رسد دولت جدید عزم خود را برای افزایش عمق روابط با روسیه در بسیاری از زمینه‌های مشترک بین ۲ کشور جزم کرده ‌است. 

فارن‌پالیسی همچنین تصریح کرده‌ است: تا پیش ‌از این و در زمان دولت روحانی و وزارت امور خارجه جواد ظریف، دولت روسیه و شخص پوتین به این نتیجه واضح رسیده بود که ایران ترجیح می‌دهد روابط خود با غرب را گسترش دهد. با این‌ حال در زمان ریاست‌جمهوری حجت‌الاسلام رئیسی پیام انتقال ‌داده‌ شده توسط تیم سیاست خارجی او به پوتین و شرکت‌های روسی این بوده ‌است که ایران بشدت برای تعمیق روابط با روسیه جدی است و هیچ اختلاف داخلی در داخل ایران که بتواند مسیر تعیین‌شده را تغییر دهد وجود ندارد. حمایت روسیه از ایران در جریان مذاکرات هسته‌ای در وین نیز محسوس بوده ‌است و سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، تهران و مسکو را عضو یک تیم عنوان کرده ‌است که مقامات ایرانی نیز از این موضع رضایت دارند. در عین‌ حال حمایت روسیه در سپتامبر سال ۲۰۲۱ از ایران برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای که یک ماه پس ‌از روی کار آمدن رئیسی به ‌عنوان رئیس‌جمهور ایران صورت گرفت، پالس روابط مثبت بین ۲ کشور را ارائه کرد. تهران از سال 2005 منتظر عضویت کامل در این سازمان بود. بعد از این اتفاق، مسؤولان ایرانی اعلام کردند این مساله نشان می‌دهد اگر ایران برای روابط نزدیک‌تر با مسکو جدی باشد، روسیه نیز متقابلا پاسخ خواهد داد. 

در گزارش فارن‌پالیسی اشاره شده ‌است که صحبت از افزایش همکاری در مناطقی که ۲ کشور با یکدیگر در آن دچار چالش بوده‌اند نیز مطرح ‌شده است. نمونه بارز این مساله، همکاری بیشتر در سوریه است؛ جایی‌ که ایران و روسیه از سال 20۱۵ شراکت تاکتیکی خود را حفظ کرده‌اند. امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز پیشنهاد کرده‌ است مسکو و تهران می‌توانند به‌ عنوان بخشی از نقشه راه همکاری‌های بلندمدت - که همان توافق 20 ‌ساله بین تهران و مسکو است - برای بازگرداندن صلح در سوریه، یمن، لیبی و افغانستان با یکدیگر همکاری کنند. این نشریه آمریکایی همچنین عنوان کرده ‌است فضا و پتانسیل کافی برای همکاری میان ۲ کشور در منطقه وجود دارد، به‌ عنوان مثال سوریه هنوز یک پرونده ناتمام است و در همین‌ حال تهران و مسکو همیشه می‌توانند تلاش‌های مشترک خود برای ایجاد ثبات در افغانستان را احیا کنند. ایران همچنین نشان داده ‌است با حضور بیشتر امنیتی روسیه در منطقه خلیج‌فارس مشکلی ندارد. درباره مسائل اقتصادی نیز به ‌نظر می‌رسد تیم اقتصادی دولت ایران انتظارات بالایی برای فراهم شدن زمینه همکاری‌های اقتصادی بین ۲ کشور دارد. جواد اوجی، وزیر نفت ایران اخیرا گفته‌ است: «اسناد بسیار مهمی را امضا کرده‌ایم و می‌توانم بگویم بزودی آثار آن را در حوزه انرژی خواهیم دید. ایرانی‌ها باید انگیزه‌های بهتری برای روس‌ها ایجاد کنند». این در شرایطی است که بیژن زنگنه، وزیر پیشین نفت ایران هرگز واقعا به همکاری استراتژیک با روسیه در حوزه نفت و گاز طبیعی اعتقاد نداشت و روسیه را رقیب طبیعی برای سهم بازار جهانی ایران می‌دانست. تاکنون مشاهده ‌شده است روسیه در میان شرکای تجاری برتر ایران قرار ندارد و پس‌ از کشورهایی مانند چین، امارات عربی متحده، ترکیه و عراق در پایین فهرست شرکای تجاری ایران است. این سفر می‌تواند جایگاه ویژه‌ای به روسیه در این باره دهد. 

نکته جالب ‌توجه در این گزارش، هشدار دادن به مسؤولان دولت آمریکا درباره نزدیک‌تر شدن روابط تهران - مسکو است. در این یادداشت تصریح ‌شده است ایالات متحده از سال ۱۹۹۱ تاکنون تا حد زیادی روابط روسیه و ایران را نادیده گرفته ‌است یا حداقل اولویتی برای شکل دادن به محاسبات تهران و مسکو در مقابل یکدیگر احساس نمی‌کرده ‌است. البته ۲ استثنا در این زمینه وجود دارد؛ در حوزه روابط هسته‌ای نظامی و همکاری‌های اقتصادی و انرژی بین ۲ کشور که ایالات‌ متحده تمام تلاش خود را کرده ‌است تا مانع شکل‌گیری چنین همکاری‌ها و اتحادهایی شود. به دلیل افزایش ظهور و بروز روسیه در منطقه غرب آسیا و همچنین افزایش میزان رقابت بین ایالات‌ متحده و چین، سوال اصلی این است: تا چه زمانی آمریکا می‌تواند از توجه ویژه ایران به روس‌ها و چینی‌ها غافل شود و قرار است این کار به چه قیمتی انجام شود؟ 

روزنامه نیویورک‌تایمز3 نیز در گزارشی درباره دیدار ولادیمیر پوتین و ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران به این گفته حجت‌الاسلام رئیسی اشاره کرد که زمان آن فرارسیده با همکاری فزاینده بین ۲ کشور، ۲ طرف بتوانند با آمریکا رویارویی داشته باشند. تحلیلگر نیویورک‌تایمز در همین باره نوشته است: این دیدار در واقع نمایشی ژئوپلیتیک در کرملین بود؛ آن هم در لحظه‌ای که هم مسکو و هم تهران هر ۲ با یک حریف در جهان روبه‌رو هستند و آن ایالات متحده است. این دیدار هم برای پوتین و هم برای ایران بسیار مهم بود. برای پوتین که این روزها درگیر مناقشه با ایالات ‌متحده بر سر حوزه‌های نفوذ این کشور است و در عین ‌حال با تهدیدات آمریکا به ‌خاطر ماجرای اوکراین روبه‌رو است و انتظار می‌رود تحریم‌های سختی در انتظار این کشور باشد، این فرصتی بود که نشان دهد روسیه دوستانی دارد که می‌تواند برای نبردهای آتی با غرب با آنها تماس بگیرد. از همین ‌رو این دیدار شامل سخنرانی آقای رئیسی در دومای روسیه نیز بود که افتخاری نادر برای یک رهبر میهمان در روسیه است. برای ایران نیز که بشدت درگیر تحریم‌های آمریکا شده ‌است، این دیدار فرصتی شد که به قول وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، ۲ رئیس‌جمهور درباره چارچوب توافق بر سر افزایش میزان همکاری‌های اقتصادی و نظامی با یکدیگر به مذاکره پرداخته و به توافق برسند. البته همزمان با این مساله، ماجرای تمرین‌های نظامی و مانور مشترک تهران، مسکو و پکن در منطقه نیز اتفاق افتاد که نشان داد روابط جدید بین ایران، روسیه و چین می‌تواند تهدیدات غرب علیه ۳ کشور را تا حد زیادی با مشکل مواجه کرده و به ‌عنوان وزنه‌ای برای تعادل در مقابل غرب به کار رود، ایران نیز در همین باره نشان می‌دهد در صورتی ‌که تحریم‌های آمریکا علیه این کشور برداشته نشود، همواره گزینه‌های جایگزین برای تهران وجود دارد. 

نیویورک‌تایمز در ادامه نوشته‌ است: روسیه و ایران هنوز اختلافات زیادی دارند و با وجود تحریم‌ها اقتصاد روسیه بر خلاف اقتصاد ایران همچنان با اقتصاد غرب یکپارچه است اما با تشدید درگیری روسیه با غرب، مقامات روس به‌ طور فزاینده‌ای مایلند از اختلافات موجود بین ۲ کشور چشم‌پوشی کنند. بر همین اساس است که «گرگوری لوکیانوف» متخصص روابط بین‌الملل در مدرسه عالی اقتصاد مسکو گفته ‌است مقامات روس در سال‌های اخیر با مواضع تند ضد غربی برخی همتایان ایرانی خود همسوتر شده‌اند. لوکیانوف درباره سفر آقای رئیسی به مسکو گفت: «این دیدار نه برای مخاطبان داخلی ۲ کشور، بلکه بیشتر برای مخاطبان غربی ۲ کشور بوده ‌است و این پیام از طرف غرب بخوبی شنیده شده‌ است».

--------------------------------

پی‌نوشت

1- https://www.aljazeera.com/news/2022/1/21/what-next-for-iran-and-russia-ties-after-raisi-putin-meeting 

2- https://foreignpolicy.com/2022/01/21/iran-russia-relations-raisi-putin/ 

3-https://www.nytimes.com/2022/01/19/world/europe/russia-iran-unity-us.html