گروه اقتصادی: از آغاز تنش‌ها در اوکراین، یکی از شدیدترین تصمیمات اروپا و غرب در قالب تحریم‌ها علیه روسیه، بحث قطع دسترسی این کشور به سوئیفت بوده، اگر چه تاکنون به دلیل مخالفت برخی کشور‌های اروپایی هنوز عملی نشده است؛ البته به نظر می‌رسد احتمال قطع دسترسی روسیه به سوئیفت در حال افزایش است. 

به گزارش «وطن‌امروز» روز جمعه کانادا، ایالات متحده، انگلیس و اتحادیه اروپایی اعلام کردند می‌توانند در دور بعدی تحریم‌ها با هدف توقف حمله نظامی روسیه به اوکراین، روسیه را از سیستم پرداخت بین‌بانکی سوئیفت حذف کنند. به گفته مقامات آمریکایی و اروپایی، پس از آنکه مقامات ۲ کشور اروپایی - آلمان و ایتالیا- مخالفت خود را با قطع دسترسی روسیه به سوئیفت کمرنگ‌تر از پیش نشان دادند، چنین اقدامی ممکن است در روزهای آینده اتفاق بیفتد. 

در همین رابطه خبرگزاری رویترز به نقل از یکی از رؤسای بانک‌های مرکزی منطقه یورو گزارش کرد تا چند روز آینده، درباره قطع دسترسی روسیه به سامانه سوئیفت تصمیم‌گیری خواهد شد. این رئیس بانک مرکزی که خواست نامش فاش نشود، گفت: «موضوع سوئیفت یک موضوع چند روزه است که در زمانی کوتاه حل می‌شود». وی افزود: «آیا این کافی است؟ نه! آیا لازم است؟ قطعا! تحریم وقتی معنا پیدا می‌کند که برای هر ۲ طرف هزینه داشته باشد و این (اقدام) پرهزینه خواهد بود».

در عین حال، «اینگریدا سیمونیته» نخست‌وزیر لیتوانی روز شنبه گفت شرکای غربی در حال نزدیک شدن به توقف دسترسی روسیه به سیستم پرداخت بین‌بانکی جهانی هستند. سیمونیته در یک کنفرانس خبری در ویلنیوس گفت: «هدف ما این است که هر چه زودتر تصمیم گرفته شود. نمی‌توانم تاریخ خاصی را اعلام کنم. از آنچه می‌شنوم به نظر می‌رسد مخالفت شدیدی باقی نمانده است».

رئیس جمهور اوکراین نیز گفته است «ماریو دراگی» نخست‌وزیر ایتالیا در گفت‌و‌گوی تلفنی با وی از قطع دسترسی روسیه به سوئیفت حمایت کرده است. 

«روبرتا متسولا» رئیس پارلمان اروپا نیز روز جمعه گفت ممانعت روسیه از دسترسی به سوئیفت می‌تواند بخشی از دور بعدی تحریم‌ها باشد. ایتالیا که پیش از این تمایلی به انجام این اقدام نداشت، روز جمعه اعلام کرد گزینه ممنوعیت روسیه را وتو نخواهد کرد و متعهد شد به همکاری با شرکای اتحادیه اروپایی ادامه دهد. 

وزیر دارایی آلمان هم روز جمعه گفت برلین نیز که بزرگ‌ترین جریان تجاری اتحادیه اروپایی را با روسیه دارد، برای ممنوعیت روسیه از سوئیفت آماده است اما باید عواقب آن را برای اقتصاد خود محاسبه کند. 

 

* سوئیفت چیست و روسیه چقدر به آن متکی است؟

سوئیفت در واقع ابزاری برای انتقال پول و نقل ‌و‌ انتقالات مالی بین‌المللی میان کشورهاست. می‌توان سوئیفت را به پیام‌رسانی میان بانک‌ها تشبیه کرد. سوئیفت بسیار شبیه یک شبکه اجتماعی برای بانک‌هاست که پول را جابه‌جا نمی‌کند، بلکه اطلاعاتی را درباره جایی که پول می‌رود ارائه می‌کند. هر چند جز سوئیفت روش‌های دیگری برای انتقال ارز وجود دارد اما به دلیل سلطه سوئیفت، سایر روش‌ها چندان متداول نیست. 

سوئیفت در حاضر از سوی بیش از 11 ‌هزار بانک و موسسه مالی در بیش از ۲۰۰ کشور جهان استفاده می‌شود و به ستون فقرات مبادلات مالی بین‌المللی تبدیل شده است. طبق بررسی انجام شده در سال ۲۰۲۰، روزانه به طور متوسط حدود ۳۸میلیون پیام از طریق پلتفرم سوئیفت ارسال شده و سالانه هزاران میلیارد یورو با استفاده از این سیستم منتقل می‌شود. 

طبق گزارش انجمن ملی سوئیفت روسیه، حدود 300 بانک و سازمان در این کشور از کاربران سوئیفت هستند، بیش از نیمی از سازمان‌های اعتباری روسیه در سوئیفت نمایندگی دارند و روسیه از نظر تعداد کاربران این پلتفرم پس از ایالات متحده در جایگاه دوم قرار دارد. 

مستثنا کردن بانک‌های روسی از سوئیفت، دسترسی این کشور به بازارهای مالی در سراسر جهان را محدود می‌کند. روسیه به دلیل صادرات هیدروکربن‌های خود به دلار آمریکا شدیداً به سوئیفت وابسته است. قطع دسترسی این کشور، تمام معاملات بین‌المللی را خاتمه می‌دهد، نوسانات ارزی را آغاز می‌کند و باعث خروج عظیم سرمایه می‌شود. از آنجا که بودجه فدرال روسیه بشدت به مالیات‌های حاصل از صادرات مواد خام مانند نفت و گاز وابسته است، قطع دسترسی این کشور به سوئیفت، انجام فروش و سپس دریافت پول مورد نیاز برای بودجه کشور را دشوار می‌کند.

 

* چرا برخی کشورها تمایلی به ممنوعیت روسیه از سوئیفت ندارند؟

مسدود کردن دسترسی روسیه به سوئیفت می‌تواند تبعات پرهزینه‌ای برای طرف‌های تجاری روسیه به همراه داشته باشد به طوری که «کریستین لیندنر» وزیر دارایی آلمان اعلام کرده مسدود کردن دسترسی روسیه نیز به سوئیفت، خطر زیادی را به همراه خواهد داشت، از جمله اینکه آلمان دیگر قادر به دریافت گاز و سایر مواد خام مورد نیاز خود از روسیه نخواهد بود. او تصریح کرده کشورهای ایتالیا، مجارستان، قبرس و لتونی نیز در این زمینه نگرانی‌های مشابهی دارند. 

در ایالات متحده نیز نگرانی‌هایی درباره اثرات چنین تصمیمی در تشدید بی‌ثباتی اقتصادی وجود دارد؛ چه در میان فعالان بازارهای مالی و چه در میان برخی شرکت‌های طرف معامله با روسیه. 

روسیه بزرگ‌ترین تامین‌کننده گندم در جهان است و همراه اوکراین، نزدیک به یک‌چهارم کل صادرات جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. روسیه همچنین تامین‌کننده ۴۰ درصد گاز طبیعی مورد نیاز اروپاست. این کشور همچنین در میان ۳ تولیدکننده بزرگ نفت جهان قرار دارد و تقریبا از هر ۱۰ بشکه نفت مصرفی در جهان یک بشکه را روسیه تامین می‌کند. روسیه در عین حال، یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان فلزات در جهان است و از تاثیرگذار‌ترین عرضه‌کنندگان بازار پالادیوم و نیکل به شمار می‌رود. 

با این وجود، رئیس‌جمهور ایالات متحده تاکید کرده حذف روسیه از شبکه جهانی سوئیفت همچنان به عنوان یک گزینه مطرح است و «بوریس جانسون» نخست‌وزیر بریتانیا از استفاده از این گزینه استقبال کرده ولی با توجه به مخالفت صریح برخی کشورهای عضو اتحادیه اروپا و نیز فشار شرکت‌های آمریکایی به دولت این کشور بعید به نظر می‌رسد استفاده از این گزینه فعلا در دستور کار کشورهای غربی قرار گیرد، مگر اینکه روسیه دست به استفاده سیاسی از گاز بزند یا دامنه حمله نظامی خود را به خارج از خاک اوکراین بکشد. 

کارشناسان معتقدند در صورت قطع ارتباط روسیه با سوئیفت، ایالات متحده، ایتالیا و آلمان بیشترین ضرر را خواهند داشت. هم آلمان و هم ایتالیا بشدت به گاز وارداتی از روسیه وابسته هستند. بنابراین تحریم‌های جامع علیه بانک‌های روسیه یا حذف کامل سیستم مالی روسیه از سوئیفت به این معنی است که آنها نمی‌توانند پول گاز دریافتی را به روسیه پرداخت کنند. همچنین سایر کشورهایی که با روسیه معامله می‌کنند، از جمله بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا و سایر کشورهای جهان که خریدار انرژی از روسیه هستند با قطع دسترسی روسیه به سوئیفت با مشکل مواجه می‌شوند. 

بنا بر آمار بانک تسویه‌های بین‌المللی (BIS)، بانک‌های اروپایی سهم قابل توجهی - نزدیک به 30 میلیارد دلار- در بانک‌های خارجی در روسیه دارند. 

بانک مرکزی روسیه طی 6 سال گذشته ذخایر خود را ۲ برابر کرده است. ذخایر روسیه سال 2015 میلادی به 356 میلیارد دلار سقوط کرد. ذخایر روسیه به دلیل تلاش‌‌های دولت این کشور برای نجات اقتصادش در جریان بحران قیمت نفت در سال 2014 به 356 میلیارد دلار سقوط کرد. 

 

* روسیه از سال‌ها قبل در تدارک دوران پساسوئیفت

این نخستین‌بار نیست که خبر‌هایی از قطع ارتباط روسیه با پیام‌رسان سوئیفت مطرح می‌شود. آگوست 2014 پس از بحران اوکراین نیز انگلستان از رهبران اروپایی خواست چنین گزینه‌ای را در نظر بگیرند. سپس «الکسی کودرین» وزیر دارایی سابق روسیه پیش‌بینی کرد چنین اقدامی می‌تواند موجب کاهش 5درصدی تولید ناخالص داخلی روسیه شود اما در نهایت، در آن مقطع این تهدید راه به جایی نبرد و کمپین فشار کنار گذاشته شد. در آن مقطع قطع ارتباط روسیه از سوئیفت یک تنش بزرگ تلقی می‌شد، یا به قول «دیمیتری مدودف» نخست‌وزیر وقت این کشور که گفت این اقدام برابر با «اعلان جنگ» است، دارای اهمیت بود. 

از آن زمان تاکنون احتمال اجرای این گزینه همچنان پایین است. یکی از دلایلی که نقش بازدارنده برای روسیه در این زمینه دارد، سطح بالای ارتباط این کشور با غرب است. میزان بالای مبادلات تجاری روسیه با کشور‌های مختلف نقش یک سپر را در برابر این تهدیدات ایفا کرده است. در صورت قطع ارتباط روسیه با سوئیفت، آمریکا و آلمان بیشترین ضرر را متحمل خواهند شد، چرا که بانک‌های ایالات‌متحده و آلمان اصلی‌ترین مشتری سوئیفت برای برقراری ارتباط با بانک‌های روسی هستند. 

آوریل 2014 تعدادی از بانک‌های روسیه در لیست سیاه ایالات‌متحده آمریکا قرار گرفتند. Visa و MasterCard خدمات به بانک‌های هدف را به حالت تعلیق درآوردند و آنها را از استفاده از سیستم‌های پرداخت خود منع کردند. ماه بعد، دولت روسیه قانون جدیدی را ابلاغ و سیستم پرداخت ملی‌ای به اسم «میر» را معرفی کرد. این سیستم کاملا متعلق به بانک مرکزی روسیه است و به عنوان یک مرکز تسویه‌حساب برای پردازش معاملات در داخل روسیه فعالیت می‌کند. 

از سال 2014 سهم عملیاتی «میر» به 24 درصد از کل تراکنش‌های داخلی رسید. بیش از 73 میلیون کارت با استفاده از سیستم «میر» صادر شده است. رشد سریع آن عمدتا از این واقعیت ناشی می‌شود که در روسیه کارت‌های میر اکنون به کارت بانکی معمول برای بازنشستگان و کارمندان بخش دولتی تبدیل شده است. 

در میان‌مدت روسیه می‌تواند از معادل روسی سوئیفت یعنی «SPFS» استفاده کند. این سیستم که سال 2014 توسط بانک مرکزی روسیه راه‌اندازی شد، در تلاش است جایگزینی برای پیام‌رسان‌های بین‌المللی‌ نظیر سوئیفت باشد. 

بر همین اساس، برخی کارشناسان معتقدند برجسته کردن اهمیت دسترسی به سوئیفت گاهی اوقات بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد، چرا که قطع دسترسی به آن مبادلات پولی و بانکی کشورهای تحت تحریم سوئیفت را به صفر نمی‌رساند. همچنین به باور آنها استفاده مستمر از ابزار تحریم سوئیفت موجب تلاش بیشتر کشورها برای یافتن راه‌های جایگزین و درباره روسیه می‌تواند منجر به برقراری روابط قوی‌تر اقتصادی با چین و توسعه استفاده از ارز دیجیتال یا رمزارز در مبادلات جهانی شود. 

در حال حاضر 20 درصد از کل تراکنش‌های داخلی این کشور از طریق SPFS انجام می‌شود. بانک مرکزی این کشور در تلاش است تا سال 2023 این سهم را به 30 درصد برساند. با این حال، برای تبدیل شدن به یک گزینه جذاب برای فعالان تجاری، هنوز هم باید محدودیت‌های فنی این سیستم حل شود. برای مثال برخلاف سوئیفت که 24 ساعته کار می‌کند، سوئیفت روسی تنها در ساعات اداری فعال است. 

در سطح بین‌الملل اما با وجود تلاش مقامات روس، آنها موفق به ترغیب طرف‌های خارجی برای استفاده از SPFS در برابر سوئیفت نشده‌اند. با توجه به محدودیت‌های SPFS روسیه، سیستم پرداخت بین‌مرزی چین «CIPS» اغلب به عنوان گزینه‌ای واقع‌بینانه‌تر برای بانک‌های روسیه در صورت قطع ارتباط با سوئیفت پیشنهاد شده است. فرض بر این است به دلیل نفوذ اقتصادی چین، شانس این کشور برای پیروزی در رقابت ارزی با دلار در سطح بین‌الملل بیشتر از روسیه است.