گروه اقتصادی: طی سال‌های گذشته یکی از اهرم‌های فشار روسیه بر اروپا، وابستگی کشور‌های اروپایی به گاز این کشور بوده است. ۱۹ شهریور امسال روسیه از اتمام خط لوله بحث‌برانگیز «نورد استریم ۲» برای انتقال مستقیم گاز طبیعی به آلمان خبر داد؛ پروژه‌ای که منتقدانش معتقد بودند وابستگی اروپا به مسکو را افزایش می‌دهد. تنش‌ها و اختلافات دیپلماتیک بر سر این پروژه ۱۰ میلیارد یورویی به قدری شدید شده بود که برخی می‌گفتند این پروژه هرگز تکمیل نخواهد شد اما تکمیل این خط لوله به منزله یک پیروزی اقتصادی و دیپلماتیک بزرگ برای روسیه بود. کار ساخت پروژه «نورد استریم ۲» در سال ۲۰۱۸ آغاز شد؛ خط لوله‌ای که قرار بود سالانه ۵۵ میلیارد مترمکعب گاز را از روسیه از طریق دریای بالتیک به آلمان برساند؛ اگرچه هفته گذشته با به رسمیت شناختن لوهانسک و دونتسک توسط روسیه، آلمان که سرمایه‌گذار اصلی این پروژه است، اعلام کرد «اولاف شولتز» روند صدور مجوز بهره‌برداری از خط لوله انتقال گاز «نورد استریم ۲» را متوقف کرده است. دولت آمریکا از سال‌ها پیش معتقد بود احداث یک خط لوله دیگر برای انتقال گاز روسیه به آلمان بویژه به ‌دلیل دور زدن مسیر انتقال گاز از طریق خاک اوکراین، وابستگی اروپا به صادرات انرژی روسیه را تشدید خواهد کرد. «آنگلا مرکل» صدراعظم سابق آلمان و رهبران حزب سوسیال- دموکرات این کشور همواره از این پروژه دفاع می‌کردند. 

 

* چرا اروپا بشدت به گاز طبیعی روسیه وابسته است؟

در دهه‌های 1960 و 1970، اروپا تقریبا همان مقدار گاز طبیعی را تأمین می‌کرد که به آن نیاز داشت اما کاهش میادین گازی دریای شمال بویژه منابع گازی انگلیس و هلند، باعث شد تولید گاز طبیعی در اروپا کاهش یابد. در همین دوره، اتحادیه اروپایی وابستگی خود به زغال سنگ را کاهش داد تا به اهداف محیط‌زیستی خود یعنی دستیابی به صفر رسیدن انتشار دی‌اکسید کربن تا سال 2050 و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای حداقل تا 55 درصد تا سال 2030 برسد. در حال حاضر، حدود 20 درصد از برق اتحادیه اروپایی از زغال سنگ تامین می‌شود. به گفته اداره کل انرژی اتحادیه اروپایی، از سال 2012 اتحادیه اروپایی تولید برق از طریق زغال سنگ را حدود یک سوم کاهش داده است. علاوه بر این، آلمان با قانون انرژی اتمی خود در سال 2011 به طور خلاصه سرمایه‌گذاری در انرژی هسته‌ای را رد کرد، تصمیمی که به واسطه فاجعه هسته‌ای فوکوشیما در سال 2011 اتخاذ شد. اکنون تنها 13 درصد از انرژی اروپا از انرژی هسته‌ای تامین می‌شود. به گفته اداره کل انرژی اتحادیه اروپایی، حدود 25 درصد از انرژی مصرفی اتحادیه اروپایی از گاز طبیعی تامین می‌شود. نفت (32 درصد)، انرژی‌های تجدیدپذیر و زیست‌سوخت (18 درصد) و سوخت‌های فسیلی (11 درصد) دیگر منابع انرژی اروپا را تشکیل می‌دهند. این وابستگی اروپا به گاز طبیعی به معنای وابستگی به روسیه است. بنا به اعلام اداره کل انرژی اتحادیه اروپایی، امروز اتحادیه اروپایی بزرگ‌ترین واردکننده گاز طبیعی در جهان است که بیشترین سهم گاز آن از طریق روسیه (41 درصد)، نروژ (24 درصد) و الجزایر (11 درصد) تامین می‌شود. الجزایر پارسال تولید گاز خود را بشدت افزایش داد و صادراتش نیز از ۳۲ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۰ به ۴۷ میلیارد مترمکعب رسید. بخش اعظم صادرات این کشور راهی اروپا می‌شود اما انتظار نمی‌رود رشد تولید گاز این کشور ادامه داشته باشد. 

تقریبا یک‌سوم گاز اتحادیه اروپایی در نیروگاه‌های برقی مصرف می‌شود و این کشورها در میان‌مدت شاید بتوانند با توسعه هر چه بیشتر منابع انرژی پاک خورشیدی و بادی، همچنین سرمایه‌گذاری در پروژه‌های گاز دیگر کشورها تا حد زیادی از وابستگی به گاز روسیه کم کنند اما در کوتاه‌مدت چاره‌ای جز ادامه واردات گاز روسیه نیست. 

 

* اروپا غیر از روسیه از کجا می‌تواند گاز خود را تأمین کند؟

اروپا برای تامین حدود 40 درصد گاز طبیعی خود به روسیه متکی است. این میزان بیشتر از طریق خطوط لوله‌ای که از بلاروس و لهستان به آلمان می‌گذرد، «نورد استریم 1» که مستقیما به آلمان - از طریق اوکراین - می‌رود، می‌آید. نکته مهم این است که حمله روسیه به اوکراین می‌تواند بر جریان‌ این خطوط لوله تاثیرگذار باشد. اگرچه هنوز اتفاق خاصی در این باره رخ نداده اما ممکن است روسیه در تلافی تحریم‌های اروپا علیه این کشور، فروش گاز به اروپا را تعلیق کند یا درگیری‌های نظامی باعث آسیب به یکی از خطوط لوله‌ای شود که از اوکراین عبور می‌کند و گاز را به اروپا می‌رساند. 

برخی کشورها گزینه‌های دیگری نیز دارند. به عنوان مثال، آلمان - بزرگ‌ترین مصرف‌کننده گاز روسیه - می‌تواند از نروژ، هلند، بریتانیا و دانمارک از طریق خطوط لوله گاز وارد کند. اگرچه نخست‌وزیر نروژ، دومین تامین‌کننده بزرگ گاز اروپا گفته است این کشور در کوتاه‌مدت نمی‌تواند جایگزین روسیه شود. تحلیلگران معتقدند جایگزینی کامل 150 تا 190 میلیارد متر مکعب گاز صادراتی روسیه به اتحادیه اروپایی، در کوتاه‌مدت قابل دستیابی نیست. 

همچنین هم‌اکنون تحویل گاز زمستانی روسیه به اتحادیه اروپایی حدود 48 میلیارد مترمکعب با نرخ فعلی خواهد بود که 30 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کمتر است. اروپا امسال خوش‌شانس بود، چرا که تبعات کمبود گاز روسیه می‌توانست بسیار بدتر باشد. زمستان امسال چندان سرد نبود و ذخایر جدید کشف شده گاز در جهان هم به کمک آمد. دوسوم زمستان هم پشت سر گذاشته شده است. پارسال ذخیره گاز اروپا ۵۳ درصد بود و امسال به زیر ۴۰ درصد رسید. به گزارش «اس ‌اند پی گلوبال پلاتس» اروپا با همین ذخایر تا پایان فصل سرما دوام می‌آورد.  با این حال در صورتی که روسیه اختلال جدی وارد کند، وضعیت به سرعت بحرانی خواهد شد. 

ظرفیت انبارهای زیرزمینی ذخیره گاز اتحادیه اروپا حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب است که هم‌اکنون ۴۰ درصد آن پر است. به عبارتی، اگر روسیه کلا صادرات گاز به اتحادیه اروپایی را همین امروز قطع کند، اتحادیه اروپایی قادر است بدون دریافت گاز روسیه تا پایان ماه‌های سرد سال سر کند. از طرفی، مصرف گاز اروپا در ماه‌های گرم سال به نصف کاهش می‌یابد و اروپا می‌تواند وضعیت را تا آغاز زمستان بدون دریافت گاز روسیه اداره کند. 

اگرچه در ماه‌های گرم، اتحادیه اروپایی گاز وارداتی از روسیه را به انبارهای زیرزمینی تزریق می‌کند تا در پیک مصرف زمستان دچار مشکل نشود. یعنی اروپا تنها تا ژانویه سال آینده می‌تواند بدون دریافت گاز روسیه سر کند و اگر انبارهای زیرزمینی را پر نکند، در زمستان سال آتی با بحران مواجه خواهد شد. از این رو اتحادیه اروپایی در کوتاه‌مدت چاره‌ای جز ادامه خرید گاز از روسیه ندارد. 

بر اساس پیش‌نویس سندی که هفته گذشته رویترز مشاهده کرد، اتحادیه اروپایی خواسته تا کشور‌های اروپایی پیش از هر زمستان ذخایر گاز طبیعی خود را پر کنند تا به تقویت ذخایر و مقابله با اختلالات عرضه کمک کنند. اگرچه روسیه در نامه‌ای به کنفرانس انرژی در دوحه اعلام کرده است به عرضه بی‌وقفه گاز طبیعی به بازارهای جهانی ادامه خواهد داد. 

 

* گاز مایع طبیعی اروپا را نجات می‌دهد؟

یکی دیگر از گزینه‌های اروپا برای جایگزینی گاز روسیه، واردات گاز طبیعی مایع (LNG) است. واردات گاز طبیعی مایع بویژه از ایالات متحده، در ماه ژانویه به رکورد 11 میلیارد مترمکعب رسید اما نکته مهم این است که پایانه‌های LNG اروپا ظرفیت محدودی برای جذب عرضه اضافی در صورت مختل شدن گاز روسیه دارند. گاز مایع می‌تواند در کوتاه‌مدت به اروپا کمک کند که تامین‌کنندگان اصلی آن آمریکا و قطر هستند. با همه اینها فقط یک کشور نمی‌تواند قطع صادرات گاز روسیه را جبران کند و اروپا باید دنبال چند راه‌حل باشد و وضعیت بسیار دشوار خواهد شد. 

آمریکا در این میان سهم مهمی در تامین گاز خواهد داشت و دولت جو بایدن تلاش‌های زیادی در این زمینه نشان داده است. هر چند جایگزین کردن گاز ارزان روسیه در مقایسه با گاز مایع گران آمریکا وضعیت را پیچیده خواهد کرد. آمریکا سال گذشته میلادی نزدیک ۲۴ میلیارد متر مکعب گاز مایع راهی اتحادیه اروپایی کرد که بیش از ۲ برابر سال ۲۰۲۰ است و در ژانویه امسال نیز صادرات روزانه گاز به اروپا را دوباره ۲ برابر کرد. آمریکا توانایی صادرات بیش از ۵۰ میلیارد مترمکعب گاز مایع به اروپا در سال جاری میلادی را دارد. سال آینده نیز تولید گاز آمریکا دوباره ۱۴ میلیارد مترمکعب افزایش خواهد داشت. 

از طرفی قطر، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان LNG جهان، پارسال ۲۲ میلیارد مترمکعب صادرات گاز مایع به اروپا داشت اما این کشور سالانه ۱۱۰ میلیارد مترمکعب ظرفیت صادرات گاز مایع دارد. اگرچه قطر قراردادهای بلندمدت با کشورهای آسیایی برای صادرات گاز دارد اما اعلام کرده است می‌تواند حداقل ۱۵ درصد سطح صادرات خود به اروپا را افزایش دهد، اگرچه مقامات قطری سه‌شنبه گذشته گفته بودند که نه این کشور و نه هیچ کشور دیگری ظرفیت جایگزینی گاز صادراتی روسیه به اروپا با LNG را ندارند، زیرا بیشتر حجم گاز به قراردادهای بلندمدت وابسته است.