گروه اقتصادی: اوایل این هفته بود که کشور‌های غربی در پاسخ به حمله نظامی روسیه به اوکراین، تحریم‌های مالی و اقتصادی از جمله قطع دسترسی برخی بانک‌های روسی به سوئیفت و ایجاد محدودیت‌هایی برای بانک مرکزی روسیه علیه این کشور اعمال کردند. با این حال مقامات روسیه اعلام کردند که این کشور برای مقابله با این تحریم‌ها آماده است و در برابر آنها مقابله خواهد کرد. پرواضح است که روسیه گزینه‌های زیادی را برای پاسخ به تحریم‌های غرب و مقابله با آنها روی میز دارد اما شاید بتوان گفت برگ برنده روسیه در این جنگ اقتصادی، رابطه نزدیک این کشور با دومین اقتصاد بزرگ دنیا، چین است. مطمئنا پیوند چین به عنوان یکی از قدرتمندترین کشور‌های صنعتی جهان با روسیه، کشوری سرشار از انرژی و منابع طبیعی، اتحاد عظیمی را به وجود خواهد آورد. 

 

* تجارت 147 میلیارد دلاری چین و روسیه

پکن سابقه ارائه حمایت اقتصادی از مسکو را در جریان درگیری‌های روسیه با غرب از جمله در ماجرای الحاق کریمه به روسیه دارد. از زمان الحاق کریمه در سال 2014، توانایی مسکو برای کاهش ضربه تحریم‌ها تقویت نیز شده است زیرا ۲ کشور به طور پیوسته استفاده از دلار را در تجارت دوجانبه خود کاهش داده‌اند و روابط اقتصادی چین و روسیه نیز تقویت شده است؛ تجارت دوجانبه ۲ کشور در سال 2021 به رکورد 146.9 میلیارد دلار رسید. در واقع تلاش‌های ۲ کشور برای کاهش استفاده از دلار و افزایش تسویه‌حساب‌ها به ارز‌های دیگر از جمله روبل و یوآن است که در قرارداد‌های اخیر ۲ کشور در بخش انرژی نیز خود را نشان داده است. 

هنگامی که پوتین ماه فوریه در پکن با شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین ملاقات کرد، گازپروم روسیه و شرکت ملی نفت چین (CNPC) قراردادی 25 ساله به ارزش ۵/۱۱۷ میلیارد دلاردرباره یک مسیر جدید عرضه گاز به نام خط لوله پاور آو سیبری (‌Power of Siberia) امضا کردند که سال 2019 راه‌اندازی شده و انتظار می‌رود در سال 2025 به ظرفیت کامل برسد. 

روس‌نفت (Rosneft) که بزرگ‌ترین تولید‌کننده نفت خام روسیه و بزرگ‌ترین صادرکننده نفت روسیه به چین است - که 7 درصد از کل تقاضای سالانه این کشور را به خود اختصاص می‌دهد - در این ماه با CNPC برای تامین 100 میلیون تن نفت از طریق قزاقستان به چین طی 10 سال توافق کرد. همچنین هفته گذشته گازپروم اعلام کرد که تمام تسویه‌حساب‌ها برای سوخت هواپیماهای روسی در چین را به یوآن تغییر می‌دهد، گازپروم نخستین شرکت روسی است که چنین ابتکاری را به خرج داده است. 

از طرف دیگر خرید نفت چین از روسیه در ماه دسامبر از خرید نفت این کشور از عربستان سعودی پیشی گرفت. ۶ روز قبل از شروع حمله نظامی نیز روسیه از قراردادی به ارزش بیش از 20 میلیارد دلار برای فروش 100 میلیون تن زغال سنگ به چین خبر داده بود. به نظر می‌رسد رهبران پکن به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین چشم‌انداز ژئوپلیتیکی آنها در پیوند قدرت صنعتی عظیم خود با منابع طبیعی عظیم روسیه است. معاملات اخیر مواد غذایی از جمله گندم و همچنین قرارداد‌های انرژی میان ۲ کشور نشان‌دهنده سیگنالی از همسویی اقتصادی چین با روسیه است. 

 

* مواد غذایی، حوزه رو به ‌رشد تجارت چین و روسیه

اگرچه حجم تجارت مواد غذایی روسیه با چین کوچک است اما در حال گسترش است. سال 2019 چین اجازه واردات دانه سویا را از تمام مناطق روسیه داد و ۲ کشور قراردادی را برای تعمیق همکاری در زنجیره تامین سویا امضا کردند که شاهد رشد بیشتر شرکت‌های چینی در روسیه بود. صادرات سویا به چین در سال گذشته میلادی به 540 هزار تن رسید و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2024 به 3.7 میلیون تن برسد. در سال 2021 چین واردات گوشت گاو از روسیه را تایید و در جمعه گذشته، واردات گندم از تمام مناطق روسیه را مجاز کرد. دیگر صادرات مواد غذایی از روسیه به چین شامل ماهی، روغن آفتابگردان، روغن کلزا، مرغ، آرد گندم و شکلات است. چین همچنین با واردات الوار و محصولات مرتبط با آن در سال گذشته به ارزش 4.1 میلیارد دلار، خریدار بزرگ الوار از روسیه است. از طرف دیگر، چین محصولات مکانیکی، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل و نقل، تلفن همراه، خودرو و محصولات مصرفی خود را به روسیه صادر می‌کند. صادرات چین به روسیه در سال گذشته به 67.6 میلیارد دلار رسید که نسبت به سال گذشته 34 درصد افزایش داشته است. 

 

* چین، سرمایه‌گذار پروژه‌های روسیه در غیاب غرب

تحریم‌های غرب در سال‌های اخیر روسیه را مجبور کرده است به چین به عنوان سرمایه‌گذار پروژه‌های گوناگون نگاه کند و همچنین بانک‌های دولتی چین به روسیه کمک کرده‌اند همه چیز را از زیرساخت‌ها گرفته تا پروژه‌های نفت و گاز تحت عنوان طرح کمربند و جاده چین، تامین مالی کند. 

در سال‌های ابتدایی تحریم علیه روسیه، تجارت خارجی این کشور با اتحادیه اروپایی و آمریکا و حتی کل دنیا تحت تاثیر قرار گرفت و کاهش یافت، زیرا شوک تحریم‌ها رویکرد سایر کشورها در تعاملات تجاری با روسیه را محافظه‌کارانه‌تر کرد. اما روسیه با انجام برخی اقدامات به مرور جایگاه خود در تجارت خارجی را بازیابی کرد. صادرات روسیه در سال 2014 معادل 497 میلیارد دلار بود که به 391 میلیارد دلار در سال 2015 کاهش یافت. در سال 2016 این میزان باز هم کاهش یافت و به 330 میلیارد دلار رسید اما طی سال‌های 2017 و 2018 به مسیر افزایشی برگشت. 

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در همایش اقتصادی مسکو در اکتبر 2014 با اشاره به تغییر رویکرد اقتصادی این کشور توضیح می‌دهد: شرایط ما سخت‌تر شده است. با این حال، این برای ما انگیزه می‌سازد، یکی از اولویت‌های ما بهبود کسب‌وکار، تجارت و شراکت در سرمایه‌گذاری با کشورهای آمریکای لاتین، کشورهای حاشیه اقیانوس آرام و نیز کشورهایی نظیر چین و هند است. 

در سال‌های پس از تحریم، روابط اقتصادی روسیه با چین در ابعاد گوناگونی گسترش یافت. به بیانی تحریم‌ها علیه روسیه سنگ بنایی شد تا این ۲ کشور به شرکای استراتژیک همدیگر تبدیل شوند. در سال‌های اخیر سطح روابط تجاری روسیه با چین - حتی نسبت به سال‌های قبل از تحریم- افزایش چشمگیری داشته است. آمار‌ها نشان می‌دهد روسیه در فاصله سال‌های 2000 تا 2017 بزرگ‌ترین دریافت‌کننده منابع مالی بخش دولتی چین است و 107 وام و اعتبار صادراتی به ارزش 125 میلیارد دلار از مؤسسات دولتی چین را بین این سال‌ها دریافت کرده است. چین و روسیه در سال 2010 شروع به استفاده از ارزهای خود برای تسویه تجارت دوجانبه کردند و نخستین خط سوآپ ارزی خود را در سال 2014 افتتاح کردند که در سال 2020 آن را به مبلغ 150 میلیارد یوآن طی ۳ سال تمدید کردند. تسویه با یوآن 28 درصد از صادرات چین به روسیه را در نیمه اول سال 2021 به خود اختصاص داده است، در حالی که این رقم در سال 2013 تنها 2 درصد بود، زیرا هر ۲ کشور به دنبال کاهش اتکا به دلار و توسعه سیستم‌های پرداخت فرامرزی مربوط به خود هستند. در ژوئن 2021 پول ملی چین 13.1 درصد از ذخایر ارز خارجی بانک مرکزی روسیه را به خود اختصاص داده بود در حالی که در ژوئن 2017 این میزان تنها 0.1 درصد بود. همچنین در همین مدت دارایی دلاری مسکو از 46.3 درصد به 16.4 درصد کاهش یافته است. 

 

* یوآن می‌تواند به روبل کمک کند؟

پس از آغاز درگیری‌ها در اوکراین و سپس اعمال تحریم‌های غربی علیه مسکو، ارزش روبل سیر نزولی به خود گرفت. از طرفی تحریم‌ها علیه بانک مرکزی روسیه و قطع دسترسی این کشور به منابع ارزی خود نگرانی‌ها درباره کاهش ارزش روبل را بیش از پیش افزایش داده است. 

تحلیلگران معتقدند ممنوعیت سوئیفت می‌تواند روسیه را در میان‌مدت وادار کند تا اتکای خود را به سیستم مشابه چینی افزایش دهد و در نهایت استفاده از یوآن را در سطح جهانی تقویت کند. روسیه حجم ذخایر ارزی و طلای خود را به حدود 640 میلیارد دلار افزایش داده است که در تئوری به این کشور کمک می‌کند تا در صورت وحشت و نوسانات بازار، روبل را تثبیت کند. حدود نیمی از ذخایر روسیه به دلار و یورو و حدود 20 درصد به طلا و حدود 13 درصد به یوآن است. اما همان‌طور که فایننشال‌تایمز می‌نویسد: «تحریم‌های اعمال شده توسط ایالات متحده، اتحادیه اروپایی و بریتانیا علیه بانک مرکزی روسیه احتمالا بسیاری از این ذخایر اگر نگوییم همه را، بی‌فایده خواهد کرد».

یکی دیگر از گزینه‌های مطرح برای مقابله با تحریم‌های غرب، استفاده از روبل و یوآن دیجیتال و رمزارز‌هاست. نکته قابل توجه اینجاست که در هفته‌های اخیر پوتین عنوان کرده بود کشورش در حوزه استخراج بیت‌کوین، معروف‌ترین رمزارز دنیا، مزیت‌هایی را دارد. جدای از رمزارز‌ها، یوآن و روبل دیجیتال نیز می‌توانند در شکست تحریم‌های غرب موثر باشند. روبل دیجیتال در اکتبر سال 2020 توسط بانک مرکزی روسیه معرفی شد. بر خلاف رمزارز‌های غیرمتمرکز، این نوع ارزهای دیجیتال در اختیار بانک مرکزی و تحت نظر آن است. نخستین نمونه از روبل دیجیتال قرار است در کریمه آزمایش شود. روسیه امید دارد با این کار به هدف کاهش وابستگی به دلار آمریکا، تقویت روبل در سطح جهان و به حداقل رساندن خطر تحریم‌ها دست یابد. اگرچه توانایی دور زدن کامل تحریم‌های ایالات ‌متحده با استفاده از ارزهای دیجیتال و رمزارزها محدود است. از مارس 2018 اداره کنترل دارایی‌های خارجی ایالات‌ متحده (اوفک) بین معاملات پولی عادی و معاملات ارز دیجیتال تفاوتی قائل نشده است. اوفک همچنین در حال کشف ابزارهای جدید فناورانه برای تجزیه و تحلیل و ردیابی معاملات مبتنی بر بستر بلاکچین است.