«تا درباره همه چیز توافق نشود درباره هیچ چیز توافق نشده است»؛ این جمله مشهوری است که از آغاز مذاکرات منتهی به برجام در سال 2015 مقامات وقت آمریکایی به کار می‌بردند. ضمنا این جمله در اوراق مذاکراتی وین در دور جدید گفت‌وگوها در وین هم دیده می‌شود. مقامات ایرانی با بهره‌گیری از این عبارت در برهه فعلی این مهم را به دولت بایدن که سعی در حصول توافق ضعیف داشته است، یادآوری کرده‌اند. 

با مرور این عبارت باید سفر اخیر مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران را ارزیابی کرد. سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جهت شفاف‌سازی درباره مسائل مطرح شده در سند GOV/2021/52 به تاریخ ۲۶ آبان۱۴۰۰ (۱۷ نوامبر ۲۰۲۱) روی بیانیه مشترک به توافق رسیدند. سازمان و آژانس با هدف حل‌و‌فصل موضوعات توافق کردند در ادامه همکاری خود همان‌طوری که در بیانیه مشترک مورخ ۵ شهریور ۱۳۹۹ (۲۶ آگوست ۲۰۲۰) بیان شده است، همکاری‌ها و گفت‌وگوهای بین خود را سرعت بخشیده و تقویت کنند. 

در این زمینه، سازمان و آژانس درباره موارد زیر توافق کردند:

۱- سازمان حداکثر تا ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ (۲۰ مارس ۲۰۲۲) توضیحات کتبی مرتبط با آن دسته از سوالات مطرح شده توسط آژانس درباره موضوعات مربوط به ۳ مکان را که ایران به آنها نپرداخته است، به همراه اسناد پشتیبان مربوط به آژانس ارائه خواهد کرد. 

۲- ظرف ۲ هفته پس از دریافت توضیحات کتبی سازمان و اسناد پشتیبان مرتبط با آن، آژانس این اطلاعات را مرور کرده و هر سؤالی را که درباره این اطلاعات دریافت شده، به سازمان ارائه می‌کند. 

۳- ظرف یک هفته پس از ارائه اطلاعات به سازمان توسط آژانس درباره هر سؤال دیگر درباره این اطلاعات، آژانس و سازمان برای بررسی سؤالات در تهران تشکیل جلسه خواهند داد. برای هر مکان جلسات جداگانه‌ای برگزار خواهد شد. 

۴- مدیرکل در نظر دارد با انجام فعالیت‌های مندرج در بندهای یک تا ۳ بالا و به دنبال ارزیابی مربوطه توسط آژانس، نتیجه‌گیری خود را پیش از برگزاری شورای حکام در خرداد ۱۴۰۱ (ژوئن ۲۰۲۲) گزارش کند. 

با این وجود موضوعی که مطرح است این است که بیانیه مشترک تصریحی درباره بسته شدن پرونده مطالعات ادعایی یا PMD نداشته و مشخص نیست آژانس در این مورد تا خردادماه سال آینده چه تصمیمی اتخاذ خواهد کرد. این در حالی است که خاتمه یافتن این موضوع یکی از خطوط قرمز مهم ایران برای حصول توافق احتمالی بوده است اما بند 4 بیانیه سازمان انرژی اتمی و مدیر کل آژانس فقط می‌گوید گروسی به دنبال ارزیابی مربوطه توسط آژانس، نتیجه‌گیری خود را پیش از برگزاری شورای حکام در خرداد ۱۴۰۱ گزارش کند. بنابراین تضمینی وجود ندارد که در نتیجه همکاری‌های ایران و احیای توافق، آژانس پرونده PMD را ببندد. چه اینکه اساسا تجربه تاریخی همکاری‌های آژانس و ایران نشان می‌دهد این نهاد بین‌المللی سوالات خود را برای قانع شدن مطرح نمی‌کند، بلکه به دنبال این بوده است از پاسخ‌های کشورمان سوالات جدیدی طرح کند و مبنایی برای ادامه بهانه‌جویی‌های خود قرار دهد. در زمان انعقاد توافق برجام دولت وقت ادعا کرد موضوع ابعاد نظامی احتمالی بسته شده و قطعنامه ۱+۵ درباره بسته شدن پرونده موسوم به ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران با اجماع و اتفاق آرای کشورهای عضو شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تصویب شده است. معنای این اتفاق این بود که با تصویب این قطعنامه مسائل گذشته و حال پی‌ام‌دی ایران تا سال 2015 باید برای همیشه مختومه می‌شد اما ادعاهای جدید آژانس درباره کشف اورانیوم با منشأ انسانی در برخی اماکن ایرانی، به فعالیت‌های قبل از سال 2015 بازمی‌گردد که باید طبق برجام خاتمه می‌یافت. 

موضوع دیگر، رفتار غیرحرفه‌ای و قابل تامل رافائل گروسی در مواجهه با برنامه هسته‌ای ایران بوده است که ابهام‌ها درباره تعهدات آژانس به بسته شدن پی‌ام‌دی را بیشتر می‌کند. به عنوان نمونه سال گذشته پس از همکاری‌های ایران با آژانس درباره بهانه‌جویی‌ها نسبت به اماکن جدیدی که گروسی برای آنها دسترسی گرفت، مدیرکل در گزارش راستی‌آزمایی و نظارت بر جمهوری اسلامی ایران در پرتو قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، توضیحات ارائه شده از سوی ایران درباره ۲ مکان تازه‌ای را که اخیرا در سفرش به تهران مجوز دسترسی و بازرسی آژانس به آنها را دریافت کرده بود، رضایت‌بخش ندانسته و همچنین به لحاظ فنی نامعتبر ارزیابی کرده و خواستار شفافیت بیشتر و اطلاعات تکمیلی‌تر از سوی تهران شد. این در حالی بود که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از سفرش به ایران در گفت‌وگو با شبکه BBC WORLD بازرسی از 2 سایت مورد درخواست آژانس را نه پایان کار، بلکه آغاز یک «فرآیند تازه» توصیف کرده بود. 

در همین راستا گروسی پس از سفر هفته گذشته‌اش به تهران در کنفرانس خبری تصریح کرد پروتکل الحاقی بخشی از برجام است و توافق برجام بدون آن دشوار و مساله‌ساز خواهد بود و ایران باید تحت هر شرایطی به توافقات پادمانی پایبند باشد. گروسی همچنین گفت مسائل پادمانی به توافق برجام ارتباطی ندارد و ایران باید تحت هر شرایطی به این توافقات پایبند باشد. مدیرکل آژانس در این باره گفت: «مسائل پادمانی ارتباطی به برجام و توافقات دیگر ندارد. اینها ۲ موضوع موازی هستند و ایران صرفنظر از برجام و هر توافق دیگری با هر کشور دیگری باید به توافقات پادمانی پایبند باشد و این وظیفه آنهاست». گروسی در ارتباط با پروتکل الحاقی نیز توضیح داد: «پروتکل الحاقی بخشی از برجام است. داشتن توافقی بدون توافقات جامع پادمانی مساله‌ساز و دشوار است. شما باید توانمندی دسترسی و کار کردن به شیوه‌ای موثر را داشته باشید. تا جایی که من می‌دانم پروتکل الحاقی بخشی از توافق بوده و بخشی از توافق برجام خواهد بود». 

این دیپلمات آرژانتینی در پاسخ به سؤالی در ارتباط با توافق برجام و تأثیری که بر فعالیت‌های آژانس در ایران می‌گذارد هم گفت: «ما دائما با ایران در گفت‌وگو هستیم که این گفت‌وگوها شامل گفت‌وگوهای غیررسمی هم می‌شود، زیرا در صورت عدم توافق، ما نمی‌توانیم روی یکسری موضوعات به صورت منسجم به توافق برسیم». وی ادامه داد: «ما درباره موضوعات با ایران تبادل نظر می‌کنیم اما در نهایت تیم پادمانی ما مسائلی را که در برجام مورد توافق قرار گرفته و به امضا درآمده است، در نظر می‌گیرند و بررسی می‌کنند». گروسی تصریح کرد: «همان‌طور که می‌دانیم برجام یک توافق پیچیده است و یکسری گام‌ها و توالی‌ها وجود دارد که مذاکره‌کنندگان و طرف‌های برجام درباره آن بحث می‌کنند و در این راستا وظایفی وجود دارد که باید انجام شود و ایران باید به مواردی پایبند باشد و ما نیز باید راستی‌آزمایی کنیم و این وظیفه بسیار بزرگی است که پیش روی ما قرار دارد». 

مدیرکل آژانس در ارتباط با توافقات اواخر سال میلادی گذشته با مقام‌های ایرانی گفت: «پس از رایزنی‌های سازنده با معاون رئیس‌جمهوری اسلامی در 15 دسامبر 2021، شرایط جدیدی در رابطه با تجهیزات نظارتی آژانس تحت برجام مورد توافق قرار گرفت. این امر آژانس را قادر کرد تا دوربین‌ها را مجددا در کارگاه کرج نصب کند و همه رسانه‌های ذخیره‌سازی را در دوربین‌های مرتبط با برجام در سراسر ایران جایگزین کند».

گروسی سپس در ارتباط با سفر اخیر به ایران گفت:‌«همان‌طور که خواهید دید، بیانیه مشترک توافق شده با ایران در روز شنبه مجموعه‌ای از گام‌هایی را که باید طی چند ماه آینده برداشته شود، مشخص می‌کند». 

وی ادامه داد:‌ «آژانس مشتاقانه منتظر است تا 20 مارس (29 اسفند) توضیحات کتبی از جمله اسناد پشتیبان مرتبط را درباره سوالات مطرح شده توسط آژانس که ایران تاکنون به آنها رسیدگی نکرده است و درباره موضوعات مربوط به ۳ مکان خاص است، دریافت کند. کارهای زیادی پیش روی ما است. ما آماده‌ایم».

 

* تاریخچه

PMD - ابعاد نظامی احتمالی - یا آنچه «مطالعات ادعایی» نامیده می‌شود، مجموعه‌ای از اتهامات آمریکا و برخی کشورهای غربی نسبت به ابعاد تسلیحاتی برنامه هسته‌ای کشورمان است که برای نخستین ‌بار طبق ادعای آمریکایی‌ها از کامپیوتر شخصی یکی از کارمندان فراری سابق ایران به دست آمد. آژانس طی گزارش معروف خود در نوامبر 2011، تمام این ادعاها را در یک گزارش جمع‌آوری کرد. در بخش خلاصه گزارش آژانس آمده است: «ارزیابی آژانس این است که قبل از پایان سال 2003 طیفی از فعالیت‌های مرتبط با ساخت ابزار انفجار هسته‌ای در ایران به صورت تلاش‌های هماهنگ انجام و برخی فعالیت‌ها قبل از سال 2003 انجام شده‌ است».  

سال 1381 بر اساس کنفرانس خبری مجاهدین خلق و افشای اطلاعات مربوط به فعالیت‌های مخفیانه ایران، محمد البرادعی، دبیرکل وقت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از رئیس وقت سازمان انرژی اتمی ایران در رابطه با وجود تاسیسات غنی‌سازی در نطنز و تولید آب سنگین در اراک سوال می‌پرسد.۱ سازمان انرژی اتمی ایران با تایید این ادعاها اجازه می‌دهد بازرسان آژانس از سایت نطنز نمونه‌برداری کرده و بر اساس این نمونه‌برداری‌ها آژانس در گزارش بعدی۲ خود اطلاع می‌دهد در نقاط نمونه‌برداری شده، آلودگی‌های غنی‌سازی اورانیوم با درصد بالا کشف شده است. گزارش آژانس باعث می‌شود شورای حکام آژانس قطعنامه‌ تندی در سپتامبر 2003 علیه ایران صادر کند و پرونده‌ ایران تا یک‌‌قدمی ارجاع به شورای امنیت پیش برود. تیم مسؤول پرونده‌ هسته‌ای سعی می‌کند با اجرای اقدامات اعتمادساز نظیر توقف همه فعالیت‌های غنی‌سازی در نطنز، امضای پروتکل الحاقی و ارائه دسترسی بدون محدودیت به آژانس از ارجاع پرونده‌ هسته‌ای ایران به شورای امنیت جلوگیری کند اما آژانس در ارزیابی خود۳ جمع‌بندی کرد: «داده‌های نمونه‌برداری محیطی ادعای ایران را مبنی بر خارجی بودن مبدا آلودگی‌های هسته‌ای تایید می‌کند اما نمی‌توان توضیحات محتمل دیگر را کنار گذاشت و آژانس به تحقیقات خود برای تایید خارجی بودن مبدا آلودگی ادامه می‌دهد». در نهایت با وجود ادامه‌ اقدامات اعتمادساز از سوی ایران، به دلیل فشارهای آمریکا و همراهی کشورهای اروپایی با آمریکا، پرونده‌ ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده شد.۴ 

با این اوصاف ایران سال 1394 طبق برجام با آژانس همکاری کرده و حتی برای بازدید از سایت نظامی پارچین دسترسی داد اما در گزارش آژانس نتیجه‌گیری شد قبل از 2003 ایران برنامه‌ نظامی داشته است۵ و همچنین آژانس تایید نکرد فعالیت‌های هسته‌ای ایران بعد از سال 2003 صلح‌آمیز بوده است: «ارزیابی سراسری آژانس این است که طیفی از فعالیت‌های مرتبط با توسعه‌ تسلیحات انفجار هسته‌ای در ایران قبل از پایان سال 2003 به عنوان یک تلاش سازماندهی شده، صورت گرفت و بعضی فعالیت‌ها بعد از سال 2003 انجام شد. آژانس همچنین ارزیابی می‌کند که این فعالیت‌ها فراتر از مطالعات علمی و امکان‌سنجی و تحصیل قابلیت‌ها و شایستگی فنیِ مرتبطِ مشخص پیشرفت نکرد».۶ این مساله به معنای این است که پرونده‌ PMD ایران هنوز بسته نشده است و امکان مطرح شدن بحث‌های نظامی علیه پرونده‌ هسته‌ای ایران در آینده وجود دارد. 

-----------------------------------

پی‌نوشت

۱- گزارش ژوئن 2003 آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در رابطه با اجرای توافق پادمان NPT در جمهوری اسلامی ایران

۲- گزارش 26 آگوست 2003 آژانس بین‌المللی انرژی اتمی:

  https://www.iaea.org/sites/default/files/gov2003-40.pdf

۳- گزارش نوامبر 2004 آژانس بین‌المللی انرژی اتمی: 

https://www.iaea.org/sites/default/files/gov2004-83.pdf

۴- حسن روحانی، امنیت ملی و دیپلماسی هسته‌ای ، ص 656-658.

۵- گزارش 2 دسامبر 2015 (11 آذرماه 1394) آژانس بین‌المللی انرژی اتمی:

 https://www.iaea.org/sites/default/files/gov-2015-68.pdf

 

6- 85. The Agency’s overall assessment is that a range of activities relevant to the development of a nuclear explosive device were conducted in Iran prior to the end of 2003 as a coordinated effort, and some activities took place after 2003. The Agency also assesses that these activities did not advance beyond feasibility and scientific studies, and the acquisition of certain relevant technical competence and capabilities. The Agency has no credible indications of activities in Iran relevant to the development of a nuclear explosive device after 2009.

******