مقام معظم رهبری با انتخاب شعار «تولید، دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» برای سال 1401 بار دیگر بر اهمیت و توجه ویژه به بخش تولید و زیست‌بوم فناوری و نقش و جایگاه آن در اشتغال‌زایی در کشور تاکید کردند تا از این رهگذر دولتمردان و سیاست‌گذاران در تهیه و تدوین برنامه‌های خود، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان را در اولویت قرار دهند.
قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در سال 1389 تصویب شد تا سرآغاز گسترده‌ترین برنامه دولت برای حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان در سال‌های اخیر باشد. در این قانون موضوعات مهمی مانند «تشکیل کارگروه ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان»، «تشکیل صندوق نوآوری و شکوفایی» و «ارائه معافیت‌های مالیاتی و گمرکی به شرکت‌های دانش‌بنیان» مورد تاکید قرار گرفت.
بر این اساس کارگروه ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان به ریاست معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور و عضویت وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مرتبط و نمایندگان بخش خصوصی، شرکت‌های مشمول استفاده از مزایای این قانون را تایید می‌کند.
علاوه بر حمایت‌های مورد نظر قانون، مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان با استفاده از ظرفیت‌های موجود در سایر دستگاه‌ها اقدام به ایجاد حمایت‌های متنوعی به منظور توسعه کسب‌و‌کار دانش‌بنیان کرده است که در مجموع بیش از 110 عنوان را شامل می‌شود.
در طول چند سال اخیر، اقدامات مختلفی برای توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان انجام شده اما هنوز تا رسیدن به جایگاهی که اقتصاد دانش‌بنیان در کشور حرف اول و آخر اقتصاد را بزند، فاصله زیادی وجود دارد. در واقع در دنیای امروز و در فضای پرتنش و پررقابت اقتصادی، دانش و تخصص اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که در عصر جدید که به آن عصر تکنولوژی و فناوری نیز گفته می‌شود، سرعت تغییر و تحول به اندازه‌ای زیاد است که برای سازگار شدن با این تغییرات چاره‌ای جز پویا شدن نیست. بدیهی است در اقتصادهای توسعه‌یافته دنیا، شیوه‌های سنتی کسب‌و‌کار پاسخگوی نیازها نیست، لذا در عصر فناوری و اطلاعات، شرکت‌ها و کسب‌وکارها چاره‌ای ندارند جز اینکه به سمت اقتصاد دانش‌بنیان حرکت کنند.
تفاوت اقتصاد دانش‌بنیان با اقتصاد سنتی
اهمیت اقتصاد دانش‌بنیان زمانی مشخص می‌شود که با اقتصاد سنتی مورد مقایسه قرار گیرد. در اقتصاد سنتی، عوامل اصلی تولید عبارتند از زمین، نیروی کار، سرمایه و کارآفرین، این در حالی است که در اقتصاد دانش‌بنیان دانش و نیروی کار تحصیلکرده و با مهارت بالا در اولویت قرار دارد. در واقع مشخصه اصلی اقتصاد دانش‌بنیان وجود تعداد بیشتر کارکنان با مهارت بالا و مشاغلی است که به دانش یا مهارت‌های خاصی نیاز دارند. برخلاف گذشته که اقتصاد بشدت به مشاغل غیر ماهر وابسته بود و عمدتاً شامل تولید کالاهای فیزیکی می‌شد، اقتصاد مدرن بیشتر از صنایع خدماتی و مشاغلی تشکیل شده است که نیاز به تفکر و تجزیه و تحلیل داده‌ها دارند. در اقتصاد دانش‌بنیان، با ارزش‌ترین دارایی‌هایی که یک شرکت در اختیار دارد، اغلب دارایی‌های نامشهود هستند، مانند حق ثبت اختراع، حق نشر یا نرم‌افزار یا فرآیندهای اختصاصی. این برخلاف دوره‌های اقتصادی سنتی است که مثلا در اقتصاد کشاورزی زمین معمولا دارایی اولیه بود و اقتصاد صنعتی که در آن کارخانه‌ها و تجهیزات تولیدی دارایی‌های کلیدی اکثر مشاغل محسوب می‌شدند. نمونه‌های بارز اقتصاد دانش‌بنیان، استفاده از فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، بلاک‌چین، راه‌اندازی استارتاپ‌ها و مواردی از این قبیل است.
دانش‌بنیان‌ها در ایران
از زمان تصویب قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در سال 89 تاکنون روند شکل‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور به شکل قابل توجهی افزایش داشته است. طبق آمار ارائه شده از سوی مرکز شرکت‌های دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در حال حاضر 6 هزار و 608 شرکت دانش‌بنیان در کشور فعالند. از این تعداد 4 هزار و 312 شرکت دانش‌بنیان تولیدی و 2 هزار و 296 شرکت دانش‌بنیان نوپا هستند. شرکت‌های دانش‌بنیان تولیدی به شرکت‌هایی گفته می‌شود که در آخرین اظهارنامه خود دارای درآمد عملیاتی باشند؛ البته به شرط فعالیت در حوزه فناوری‌های برتر. شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا اما شرکت‌هایی هستند که اظهارنامه مالیاتی ندارند یا بر اساس آخرین اظهارنامه مالیاتی خود بدون درآمد عملیاتی شناخته می‌شوند. به طور کلی شرکت‌های دانش‌بنیان در دسته‌های فناوری شامل کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی، دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان، مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته، وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی، سخت‌افزارهای برق و الکترونیک، لیزر و فوتونیک، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، خدمات تجاری‌سازی و صنایع فرهنگی، خلاق و علوم انسانی و اجتماعی تقسیم‌بندی می‌شود.
تشکیل فراکسیون اقتصاد دانش‌بنیان در مجلس
اردیبهشت 99 در فاصله نزدیک به یک ماه مانده به آغاز کار مجلس یازدهم، فراکسیونی با همکاری تعدادی از نمایندگان مجلس با عنوان فراکسیون اقتصاد دانش‌بنیان در مجلس شورای اسلامی شکل گرفت و طی بیانیه‌ای اعلام موجودیت کرد. ایجاد هماهنگی بین کمیسیون‌های مرتبط با اقتصاد دانش‌بنیان در مجلس از جمله صنایع و معادن، انرژی، بهداشت و درمان، اقتصاد، کشاورزی و محیط‌زیست، عمران و حقوقی جهت پیگیری ایجاد جهش در اقتصاد دانش‌بنیان، رفع موانع تولید و تسهیل فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان و کاهش نرخ بیکاری در بین متخصصان و فارغ‌التحصیلان جوان از مهم‌ترین اهداف تشکیل این فراکسیون اعلام شد.
پاییز سال گذشته نیز طرحی تحت عنوان «طرح جهش تولید دانش‌بنیان» با هدف رفع موانع و مشکلات فعالیت و تولید و ایجاد تحول در این حوزه در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار گرفت و نمایندگان با بررسی و کارشناسی ماده‌های آن، طرح جهش تولید دانش‌بنیان را به تصویب رساندند و برخی ماده‌های آن را برای بررسی بیشتر به کمیسیون ارجاع دادند. به گفته نمایندگان مجلس در این طرح تلاش شده با اعتباربخشی به فعالیت‌های دانش‌بنیان از طریق ضمانت ریسک فناوری، تسهیل فعالیت‌های این حوزه و تشویق بخش خصوصی به تحقیق و توسعه از طریق اعطای اعتبار مالیاتی به آنها تحولی در امر تولید دانش‌بنیان ایجاد شود. در این طرح مشوق‌هایی برای انعقاد قراردادهای تحقیق و توسعه‌ای میان صنایع تولیدی با دانشگاه در نظر گرفته شده تا ارتباط دانشگاه با صنعت، صنایع و واحدهای تولیدی توسعه یابد. همچنین بر اساس یکی از مصوبات مهم طرح جهش تولید دانش‌بنیان، در صورتی که تعهدات مالی دستگاه‌های اجرایی به واحدها و موسسات تحت حمایت قانون جهش تولید دانش‌بنیان (شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق) به تعویق بیفتد، سازمان برنامه و بودجه موظف است تعهدات مالی دستگاه‌های اجرایی به واحدهای تحت حمایت را از محل بودجه این دستگاه‌ها تسویه کند.
بر اساس طرح جهش تولید دانش‌بنیان، به هیات امنای دانشگاه‌ها، موسسات آموزشی و پژوهشی، جهاد دانشگاهی و پارک‌های علم و فناوری مجوز داده خواهد شد در راستای تحقق و توسعه اهداف و ماموریت‌های علمی، آموزشی و پژوهشی، «سازمان توسعه و سرمایه‌گذاری» وابسته به خود را تأسیس کنند تا بتوانند به صورت مستقیم یا از طریق بازار سرمایه یا به صورت غیرمستقیم از طریق عاملیت صندوق نوآوری و شکوفایی در طرح‌های فناورانه سرمایه‌گذاری کنند.
تعیین مشوق‌های مالی برای ترغیب بانک‌ها به سرمایه‌گذاری در طرح‌های مصوب شورای راهبری فناوری‌ها و تولیدات دانش‌بنیان از دیگر مواد مصوبات طرح جهش تولید دانش‌بنیان است. بر اساس ماده ۲۰ این طرح نیز معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و وزارتخانه‌های ذی‌ربط به عنوان مسؤول پیگیری اجرای قانون جهش تولید دانش‌بنیان تعیین شده‌اند.
رسیدن به سهم 5 درصدی دانش‌بنیان در تولید ناخالص داخلی
معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری یکی از مهم‌ترین جایگاه‌های دولتی است که نسبت مستقیمی با شعار سال ۱۴۰۱ دارد. سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری درباره شعار امسال گفته است: «اگر حمایت رهبر انقلاب نبود ما هم اینجا نبودیم. معاونت علمی و فناوری زاییده تفکر رهبر انقلاب است. حمایت‌های فوق‌العاده رهبر انقلاب در این سال‌ها از حوزه دانش‌بنیان، باعث شده است معاونت علمی این پویایی را داشته باشد و در بین وزارتخانه‌های مختلف بتواند کار کند و جوان‌ها وارد این کارها شوند و ایده‌های‌شان را تبدیل به محصول و ارزش‌افزوده کنند».
به گفته ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری هدف‌گذاری کرده است با تصویب قانون جهش تولید برای سال آینده در تمام حوزه‌های دانش‌بنیان حداقل 30 درصد رشد محقق شود و در این راستا انتظار می‌رود در سال جاری تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور به مرز 9 هزار شرکت برسد.
وی با اشاره به سهم 3 درصدی دانش‌بنیان‌ها در تولید ناخالص داخلی کشور گفت: ظرفیت کشور بیشتر از این میزان است و باید به سمت اهدافی که مد نظر رهبر انقلاب است، یعنی سهم بیش از 5 درصدی دانش‌بنیان‌ها در تولید ناخالص داخلی حرکت کنیم.
ستاری معتقد است: اشتغال حوزه دانش‌بنیان، اشتغال نیروهای تحصیلکرده است و در حال حاضر قریب به ۴۰۰ هزار نفر به صورت مستقیم در این حوزه فعالیت می‌کنند. از طرفی حدود 4 میلیون دانشجو در کشور تحصیل می‌کنند و در مجموع بیش از 15 میلیون نفر تحصیلکرده در کشور حضور دارند، در نتیجه راهی جز این نداریم که برای رهایی اقتصادمان از سلطه نفت، به سمت تولید دانش‌بنیان حرکت کنیم.