فرزانه دانایی: سرانجام پس از هفته‌ها بحران در فضای داخلی پاکستان، عمران خان، نخست‌وزیر این کشور با رای عدم اعتماد پارلمان برکنار شد. نکته جالب توجه تاریخی در برکناری عمران خان این است که با وجود اینکه او نیز مانند ۱۷ نخست‌وزیر سابق پاکستان نتوانست دوره نخست‌وزیری خود را به پایان برساند اما حداقل از طریق کودتا برکنار نشد و پارلمان رای به برکناری او داد. دوران نخست‌وزیری در پاکستان ۵ سال است و عمران خان که از سال 2018 در این سمت مشغول فعالیت بود، در سال پایانی دوران نخست‌وزیری خود از کار برکنار شد. طرح نمایندگان پارلمان پاکستان برای برکناری و رای عدم اعتماد به نخست‌وزیر بارها به تعویق افتاد و بحرانی را برای این کشور رقم زد که گمان می‌شد در نهایت ورود ارتش و ایجاد کودتا را زمینه‌سازی کند. عمران خان اعلام کرده بود فرآیند درستی در رأی‌گیری‌های پارلمان وجود ندارد و بسیاری از شخصیت‌های سیاسی و احزاب و همچنین دولت‌های خارجی در فرآیند تدوین و تصویب قوانین دخالت می‌کنند. رئیس و نایب‌رئیس پارلمان پاکستان بر اساس همین صحبت‌ها استعفای خود را به مجلس تقدیم کردند اما رای‌گیری برای برکناری عمران خان ۱۰ دقیقه قبل ‌از نیمه‌شب برگزار شد و این مساله نشان ‌داد تا چه حد گروه‌های مخالف عمران خان برای برکناری او تلاش و عجله داشتند. 

عمران خان سال 2018 خود را به ‌عنوان یک عنصر خارجی در فضای سیاسی پاکستان معرفی و عنوان کرده بود تمام تلاش خود را خواهد کرد تا با فساد در این کشور، بویژه در عرصه سیاسی مقابله کند. با این ‌حال احزاب مخالف بر این باورند او نتوانست به این وعده عمل کند. مساله اصلی اما در برکناری عمران خان، نه مبارزه با فساد بلکه بحران‌های اقتصادی در پاکستان بود. پاکستان برای دریافت وام ویژه از بانک جهانی بسیاری از یارانه‌های خود را تعلیق کرد و دست به افزایش قیمت‌های انرژی و مواد دیگر زد. این افزایش قیمت‌ها در نهایت باعث ایجاد نارضایتی عمومی در این کشور و در عین ‌حال بدهکاری بالا به بانک جهانی باعث افزایش تورم در این کشور شد. اگر چه عمران خان بر این باور است نیروهای خارجی و بویژه آمریکایی‌ها نقشی جدی در برکناری او از این سمت داشته‌اند اما به ‌نظر می‌رسد در کنار مخالفت او با برپایی پایگاه‌های نظامی آمریکا در پاکستان، نزدیکی مواضع او به روسیه نیز در این اتفاق مؤثر بوده است.

گروه‌های اپوزیسیون بر این باورند با برکناری عمران خان یکی از دوره‌های سیاه تاریخ پاکستان به پایان رسیده ‌است. حزب نواز یا لیگ مسلمانان پاکستان که از احزاب مخالف عمران خان بوده ‌است هم‌اینک درحال بررسی شرایط برای تشکیل کابینه جدید است. حدود ۶ ماه دیگر نخست‌وزیر و کابینه جدید به مجلس معرفی خواهند شد. شرایط سیاسی در پاکستان حکایت از این دارد که شهباز شریف، رئیس مسلم لیگ که از ژوئیه سال 2017 نامزد نخست‌وزیری در این کشور بوده ‌است بتواند بعد از عمران خان نخست‌وزیر پاکستان شود. شهباز شریف که از خانواده نواز شریف است، در واکنش به برکناری عمران خان گفته ‌است: «رژیم جدید در پاکستان به سمت فعالیت‌های انتقام‌جویانه نمی‌رود. ما به ‌دنبال آینده‌ای درخشان هستیم که از هیچ‌کس انتقام گرفته نشده و بدون دلیل به زندان نمی‌افتد». او در عین ‌حال به نشریه گاردین گفته ‌است: «کشور ما به ‌خاطر عدم مدیریت دولت عمران خان در وضعیت آشفته‌ای قرار دارد؛ از بروکراسی درمانده و ناتوان، تا چالش‌های سیاست خارجی و همچنین اقتصاد درهم شکسته نشان می‌دهد نظام سیاسی پاکستان در آشفتگی شدید به سر می‌برد. شریف در توئیتی به زبان اردو نیز نوشت: «کشور از یک بحران جدی نجات پیدا کرد». او در ادامه «طلوع جدید» در پاکستان را تبریک گفت. 

 مریم نواز شریف، دختر نواز شریف نخست‌وزیر سابق پاکستان نیز که هم‌اینک معاون دبیرکل حزب مسلم لیگ پاکستان است، گفته تاریک‌ترین دوران سیاسی پاکستان تمام شد. 

از سال 2018 عمران خان تلاش داشت سیاست خارجی پاکستان را بیشتر به سمت چین و روسیه برده و از آمریکا فاصله بگیرد. با وجود اینکه در طول تاریخ پاکستان معمولا ارتش سیاست خارجی و سیاست دفاعی این کشور را تنظیم می‌کند اما سخنرانی‌های تند و آتشین عمران خان علیه آمریکایی‌ها توانست تا حد زیادی سیاست‌های ارتش را نیز در این باره در حاشیه قرار دهد. یکی از دلایل دیگری که آمریکا ترجیح می‌داد عمران خان در پاکستان بر سر کار نباشد، خاطره خروج مفتضحانه‌اش از افغانستان بود. آمریکایی‌ها بر این باور بودند عمران خان و سیستم اطلاعات ارتش پاکستان همکاری بسیار نزدیکی با گروه طالبان داشتند و اگر کمک‌ها و همکاری‌های پاکستان نبود، طالبان نمی‌توانست تمام افغانستان را تصرف کرده و به قدرت برسد و آمریکایی‌ها را از این کشور خارج کند. در بحث گفت‌وگو با طالبان نیز با وجود اینکه پاکستان تلاش می‌کرد بتواند راهی برای گفت‌وگوی سازنده بین آمریکا و طالبان پیدا کند، آمریکایی‌ها به او پیام دادند اگر قرار به گفت‌وگو با طالبان باشد قطر این کار را برای ما انجام خواهد داد و ما نیازی به نقش‌آفرینی پاکستان در این باره نداریم. 

با وجود اینکه بسیاری بر این عقیده‌اند مساله پاکستان به دلیل بحران اوکراین هیچ‌گاه مساله اول و ضروری در نگاه دولت جو بایدن نبوده ‌است، به‌نظر می‌رسد حمایت عمران خان از پوتین در نهایت کار را به‌ جایی رساند که آمریکایی‌ها بر این عقیده باشند سیستم سیاسی در پاکستان به‌ سرعت باد تغییر کند. آمریکایی‌ها البته زیر بار این ‌موضوع نمی‌روند و بارها بیان کرده‌اند اولویت آنها پرداختن به پاکستان نبوده و کشورهای زیاد دیگری در سطح دنیا هستند که آمریکا باید اول به آنها بپردازد. آمریکایی‌ها در عین ‌حال بر این عقیده‌اند به دلیل اینکه سیاست خارجی و دفاعی پاکستان توسط ارتش این کشور تدوین و اجرایی می‌شود، نیازی به تغییر دولت در این کشور وجود ندارد. با این ‌حال آمریکایی‌ها بیان کرده‌اند ملاقات خان با پوتین در مسکو در روز اول جنگ اوکراین یک فاجعه در روابط ایالات‌متحده و پاکستان بوده ‌است. 

یکی دیگر از اقدامات عمران خان که توجه بسیاری از رسانه‌های آمریکایی را به خود جلب کرد قرارداد ۶۰ میلیارد دلاری چین و پاکستان برای کریدور اقتصادی بین ۲ کشور بود. آمریکایی‌ها بر این باور بودند این قرارداد اقتصادی مهم مورد تأیید هر ۲ حزب در دولت پاکستان است و راهی برای بر هم زدن این قرارداد فعلا وجود ندارد. 

عمران خان در طول چند هفته گذشته بارها به تلاش آمریکا برای ساقط کردن دولت خود پرداخت و در عین ‌حال از کشورهای خارجی دیگری یاد کرد که با آمریکا همراهی می‌کنند. با این ‌حال مطبوعات و رسانه‌های پاکستان بخوبی به نقش هندوستان در این مساله نپرداختند. از زمان استقلال پاکستان این ۲ همسایه بر سر منطقه کشمیر، تاکنون ۳ بار با یکدیگر وارد چالش و درگیری نظامی شده‌اند. در طول دوره نخست‌وزیری عمران خان به دلیل بی‌اعتمادی شدیدی که بین ۲ کشور حاکم بود، هیچ‌گاه گفت‌وگویی بین آنها بر سر منطقه کشمیر صورت نگرفت. عمران خان با این‌ حال در زمان وقوع درگیری‌ها در کشمیر انتقاد شدیدی را به نارندرا مودی، نخست‌وزیر هندوستان وارد کرده و او را در کنترل بحران رویارویی هندوها با مسلمانان در خیابان‌های هندوستان ناتوان توصیف کرد. مطبوعات هندوستان نیز در طول چند روز گذشته بشدت فعال بوده و بارها انتقادات شدیدی را به نحوه حکمرانی عمران خان وارد کرده بودند. این در شرایطی است که ژنرال قمر جاوید، فرمانده ارتش پاکستان نیز بارها اعلام کرده بود در صورتی‌ که هندوستان موافقت کند پاکستان می‌تواند نظم را در کشمیر برقرار کرده و به بحران‌ها پایان دهد. اما هند هیچ‌گاه این موضوع را به رسمیت نشناخت و تلاش کرد فعالیت‌های مرتبط با سرکوب مسلمانان با سرعت بیشتری در پیش گرفته شود. 

یکی از آخرین صحبت‌های عمران خان درباره هندوستان که مورد توجه احزاب مخالف نیز قرار گرفت و باعث ایجاد جنجال زیادی در پاکستان شد، ستایش هندوستان و سیاست این کشور بود. این ستایش البته ربطی به سیاست داخلی یا خارجی هندوستان نداشت بلکه عمران خان با اشاره به دخالت‌های آمریکا در امور داخلی پاکستان خاطرنشان کرده بود: «هندوستان کشوری است که به خودش احترام می‌گذارد و هیچ کشوری در دنیا نمی‌تواند به مردم هندوستان دیکته کند که آنها چه باید بکنند». او تصریح کرد: «ما و هندوستان با هم استقلال‌مان را به دست آوردیم اما پاکستان استقلالش را مانند یک دستمال‌کاغذی استفاده کرده و آن را دور انداخت». این صحبت‌ها باعث عصبانیت شدید گروه‌های اپوزیسیون در اسلام‌آباد شد. عصبانیت احزاب اپوزیسیون به‌قدری با این صحبت‌ها افزایش یافت که حالا رسانه‌های هندوستان بر این عقیده‌اند این صحبت‌ها تیر نهایی به حیات دولت عمران خان را زد و دولت او را در یک حرکت سیاسی توسط پارلمان این کشور ساقط کرد. 

با وجود اینکه عمران خان بعد از رأی پارلمان این کشور به برکناری، محل اقامت نخست‌وزیر را ترک کرد اما همچنان تندروی‌ها در این باره ادامه دارد و برخی از اعضای احزاب اپوزیسیون پیشنهاد داده‌اند عمران خان به سرعت بازداشت شود. آنها عدم مدیریت مسائل اقتصادی و همچنین ایجاد چالش و بحران در عرصه داخلی را از جمله اتهاماتی می‌دانند که می‌توانند به وسیله آن عمران خان را مورد محاکمه قرار دهند.