گروه اقتصادی: طبق آمارهای سازمان توسعه تجارت، ارزش صادرات و واردات غیرنفتی کشور در سال 1400 تقریبا برابر بوده است؛ این در شرایطی است که وزن محصولات صادراتی ایران حدود ۳ برابر واردات است. بر اساس این آمار، صادرات کالا طی 11 ماه سال 1400 به 112 میلیون تن معادل 43 میلیارد دلار و واردات کشور به 36 میلیون تن به ارزش 46 میلیارد دلار رسیده است. بررسی جزئیات واردات و صادرات کشور نشان می‌دهد صادرات غیرنفتی ایران عمدتا شامل محصولات کامودیتی و کم‌ارزش است اما واردات آن عمدتا شامل محصولات پیشرفته و با قیمت بالاست. البته این نکته را نباید فراموش کرد که صادرات کشورمان نسبت به مشابه سال گذشته قریب به 40 درصد افزایش یافته است. 

به گزارش «وطن‌امروز»، اتکا به صادرات نفتی از ویژگی‌های خاص اقتصاد ایران است و همواره نوسانات قیمت نفت سبب بی‌ثباتی درآمدهای ارزی و اقتصاد ایران بوده است. همین امر سبب شده عدم وابستگی به اقتصاد تک‌محصولی، تنوع بخشیدن به درآمدهای ارزی از طریق افزایش صادرات غیر‌نفتی و افزایش سهم اقتصاد ایران در تجارت بین‌الملل مورد تاکید برنامه‌های توسعه اقتصادی قرار گیرد. توجه به صادرات غیر‌نفتی و اقدامات موثر در جهت بهبود شرایط، نیازمند ایجاد محیط رقابتی است و این خود حضور گسترده‌تر در بازارهای جهانی را ناگریز می‌سازد. 

مهم‌ترین بازارهای صادراتی غیرنفتی ایران عبارتند از کشورهای چین، عراق، ترکیه و امارات عربی متحده. از طرفی کشورهای امارات، چین و ترکیه از جمله مهم‌ترین مبادی وارداتی ایران نیز هستند. به طور کلی می‌‎توان نتیجه گرفت سال ۱۴۰۰ حدود ۶۰درصد تجارت غیرنفتی ایران با چین، امارات عربی متحده و ترکیه بوده است. صادرات غیرنفتی کشورمان عمدتا شامل محصولات کامودیتی و کم‌ارزش است اما واردات آن عمدتا شامل محصولات پیشرفته و با قیمت بالاست. ارزش تقریبا برابر صادرات و واردات غیرنفتی کشور در کنار تناژ ۳ برابری صادرات در مقابل واردات نشان از همین موضوع دارد.  ارزش هر تن محصول صادراتی غیرنفتی ایران طی ۵ سال گذشته بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ دلار بوده اما ارزش هر تن محصول وارداتی ایران طی ۵ سال گذشته بین ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ دلار بوده است. ارزش محصولات صادراتی غیرنفتی ایران عمدتا تابع قیمت‌های جهانی نفت بوده است. ترکیب صادرات غیرنفتی ایران و ترکیب صادرات پتروشیمی در نمودارهای ذیل نمایش داده شده است.  از مجموع صادرات غیرنفتی 43.2 میلیارد دلاری ایران در سال ۱۴۰۰، حدود 10.7 میلیارد دلار (معادل ۲۵ درصد) مواد پتروشیمی و پایه نفتی بوده است. این میزان از صادرات مواد پتروشیمی و پایه نفتی غالبا شامل محصولات پلیمری، متانول و اوره است. افزایش ارزش صادرات مواد پتروشیمی و پایه نفتی در سال ۱۴۰۰ غالبا به دلیل افزایش قیمت جهانی نفت بوده و مقداری از آن نیز به دلیل افزایش صادرات محصولات پتروشیمی بوده است. 

تراز تجاری غیرنفتی کشور زمانی که مثبت باشد، بدان معناست که ارز حاصل از صادرات تقریبا توان تأمین منابع ارزی برای واردات را خواهد داشت در غیر این صورت، دولت برای تأمین منابع ارزی مجبور به استفاده از ارز حاصل از خام‌فروشی خواهد بود، لذا وابستگی به منابع معدنی افزایش خواهد یافت. طی ۶ سال گذشته تنها در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۷ تراز تجاری غیرنفتی مثبت بوده اما در سایر سال‌ها این تراز منفی بوده است. 

 

* تجارت کشور و افق توسعه زنجیره ارزش

برای بهبود وضعیت تجاری کشور باید رویکرد دولت سیزدهم به تجارت خارجی بویژه صادرات غیرنفتی تغییر کند. مشارکت کشور در زنجیره ارزش و صادرات کالاهای با ارزش‌افزوده، توجه به احیای زنجیره تامین و رفع موانع تجاری نیازمند عزمی برای ایجاد تغییراتی مثبت در ساختار تجارت خارجی ایران است. نیاز به محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر و تولید صادراتی و همچنین حمایت از شرکت‌های زنجیره تامین راه عبور از شرایط کنونی است. 

 توسعه روابط تجاری بویژه با همسایگان و توجه به مقوله صادرات با ارزش‌افزوده، مسیر بهبود تجارت خارجی کشور را هموار می‌کند. به ‌نظر می‌رسد در جایگاهی که اکنون صنایع و تولیدات کشور قرار گرفته‌اند، نقطه شروع مناسب برای تحقق جهش تولید، بویژه تولید صادراتی و پیشروی به سمت بالادست زنجیره ارزش، ارتقای فرآیندی از طریق تحقیق و توسعه و تغییرات در عملیات تولید و افزایش کیفیت با استفاده از ابزارهای به‌روز در سیستم تولید باشد تا از این مسیر بتوان به کاهش هزینه‌ها، افزایش کیفیت، کاهش زمان دسترسی به بازار و بهبود سودآوری دست یافت.

یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در صادرات غیرنفتی ایران، صادرات محصولات پتروشیمی است. باید تمرکز اکثر تولیدکنندگان داخلی بر توسعه بالادست زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی قرار گیرد. همچنین در صنعت فولاد نیز اگر میزان واردات و صادرات را بررسی کنیم، مشاهده می‌شود کشور تمرکزی روی تولید محصولات با ارزش افزوده بالا و خاص جهت صادرات نداشته و عمدتا فولاد خام یا محصولات طویل صادر شده است که ارزش افزوده کمتری نسبت به محصولات تخت دارد.