گروه اقتصادی: سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) به عنوان متولی توضیح و تشریح مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان، اقتصادی را دانش‌بنیان می‌داند که به صورت مستقیم بر پایه تولید، توزیع و استفاده از دانش و اطلاعات استوار باشد. 

به عبارت دیگر دانش‌بنیان شدن اقتصاد وقتی اتفاق می‌افتد که دانش و فناوری در تمام بخش‌های مختلف آن اقتصاد، از حوزه‌های صنعتی گرفته تا عرصه تولیدات کشاورزی و دامی، از صنایع بالادستی گرفته تا صنایع پایین‌دستی و از شرکت‌های بزرگ تولیدی گرفته تا کسب‌وکارهای تولیدی خُرد مردمی، گسترش یابد. 

دانش‌بنیان شدن اقتصاد یک کشور بی‌تردید نیازمند بسترهای مناسبی است که بتواند زمینه رشد و شکوفایی اقتصاد دانش‌بنیان را فراهم کند. در این میان ابزارهای متعددی برای تحقق واقعی اقتصاد دانش‌بنیان نیاز است که طبق گفته کارشناسان مهم‌ترین این ابزارها، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و بازیگران زیست‌بوم فناوری است. 

در گزارشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس ارائه شده، رویکردها و تجارب ۵ کشور در راستای استقرار اقتصاد دانش‌بنیان مورد بررسی قرار گرفته است. در این گزارش آمده است تجربه کشورهایی مانند فنلاند و کره‌جنوبی نشان می‌دهد هماهنگی و یکپارچگی میان بازیگران اصلی صنعتی، علمی، فناورانه و نوآورانه و حمایت و پشتیبانی هر کدام از این بازیگران، اقتصاد را به سمت دانش‌بنیان شدن به مفهوم واقعی سوق می‌دهد. 

در ایران نیز «قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری و اختراعات» که سال 1389 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، آغازی بر گسترده‌ترین برنامه حمایتی دولت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان بوده که در این قانون موضوعات مهمی چون تشکیل صندوق نوآوری و شکوفایی و ارائه معافیت‌های مالیاتی و گمرکی به این شرکت‌ها بیان شده است اما به رغم برنامه‌‌های حمایتی مختلفی که برای حمایت و پشتیبانی از زیست‌بوم فناوری تدوین و اجرا شده،‌ تجربه ثابت کرده است نیاز اصلی شرکت‌های دانش‌بنیان نیازی از جنس حمایت‌های مالی و پولی نیست که برای مثال با تسهیلات بانکی رفع شود، بلکه نوع دیگری از حمایت را می‌طلبد. 

این در حالی است که یکی از پررنگ‌ترین وعده‌هایی که از ابتدای سال داده شده، وعده‌هایی از جنس حمایت‌های مالی و تسهیلات بانکی بوده است و در این راستا بانک‌های دولتی به نوبت برای اعطای تسهیلات اعلام آمادگی کردند و برنامه‌های خود را ارائه دادند. 

 

* دانش‌بنیان‌ها در قانون بودجه 1401

در قانون بودجه ۱۴۰۱ هر کجا اسم دانش‌بنیان آمده است، حمایت از دانش‌بنیان‌ها صرفا معادل پرداخت تسهیلات از محل‌های مختلف بیان شده است. به طور مثال تبصره ۱۶ (تسهیلات تکلیفی) همچنین قانون بودجه سال جاری، بانک مرکزی را مکلف کرده از طریق بانک‌های عامل معادل ۵ هزار میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق اختصاص دهد. سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس هم از اختصاص ردیف اعتباری ۴ هزار میلیاردتومانی برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، کمک‌های بلاعوض و تسهیلات کم‌بهره در سال ۱۴۰۱ خبر داده است. 

بر اساس اعلام رئیس‌کل بانک مرکزی، در ۱۰ ماهه سال گذشته بیش از ۵۰ هزار میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان تخصیص یافت که نسبت به سال قبل از آن، بیش از ۱۰۰ درصد رشد داشته و حدود ۱۲۰۰ شرکت دانش بنیان توانستند از منابع مالی بانک‌ها استفاده کنند. این تسهیلات از طریق صندوق پژوهش و فناوری معاونت علمی فناوری ریاست‌جمهوری و صندوق‌های وابسته اعطا می‌شود و متشکل از تسهیلات مالی، ضمانتنامه، سرمایه‌گذاری و توانمندسازی (کمک بلاعوض) است. 

به ‌رغم اهمیت حمایت‌های مالی و تسهیلات بانکی در تحقق اهداف اقتصاد دانش‌بنیان اما به نظر می‌رسد آنقدر که سهم شرکت‌های دانش‌بنیان در تسهیلات بانکی پررنگ است، در رشد تولید ناخالص ملی موفق نبوده است. این امر ضرورت بازنگری و تجدید نظر در سیاست‌ها و سازوکارهای اعطای تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان را تشدید می‌کند تا به این طریق از پول‌پاشی به اسم حمایت از دانش‌بنیان‌ها جلوگیری شود. 

کارشناسان زیست‌بوم فناوری بر این باورند هر چند برخی شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا در ابتدای کار به حمایت‌های مالی نیاز دارند اما نباید صرف توجه و تمرکز مسؤولان به این موضوع، از سایر حمایت‌های دیگر غافل شد. رهبر معظم انقلاب نیز در سخنرانی یکم فروردین‌ امسال فرمودند: «پول‌پاشی و بی‌ملاحظه عمل کردن در حمایت از تولید به جایی نمی‌رسد».

 

* لزوم رفع موانع پیش‌ روی دانش‌بنیان‌ها

در حال حاضر تسهیلات مالی و بانکی به صورت قابل قبولی به شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه می‌شود اما همان‌طور که گفته شد صرفا با حمایت‌های مالی و بانکی از شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌توان به کارکرد آنها در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان امیدوار بود، بلکه باید تمام اجزا و اعضای تاثیرگذار در اقتصاد دانش‌بنیان به صورت متحد و یکپارچه عمل کنند. مضاف بر اینکه سیاست‌گذاری در این حوزه نیز باید همسو با حمایت‌های ارائه شده به شرکت‌های دانش‌بنیان باشد. 

 

* بیشتر نیازمند بازار هستیم تا تسهیلات

دبیر انجمن شرکت‌های دانش‌بنیان صنعت نفت در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر با اشاره به برخی موانع پیش‌ روی توسعه و پیشرفت شرکت‌‌های دانش‌بنیان گفته است: «در سال‌های گذشته اعلام شد فرآیند پرداخت وام و وثیقه تسهیل می‌شود اما نتیجه این شد که تعداد زیادی از شرکت‌های سودجو همزمان با سوددهی بازارهایی مثل ارز و سکه، در قالب شرکت‌‌های دانش‌بنیان وام‌ دریافت و بخشی از آن یا همه آن را وارد بازار ارز و سکه می‌کردند».

سلمان قربانی‌زاده افزوده است: برای حل این مشکل موضوع ارائه وثیقه مطرح شد تا ارزیابی‌ها سخت‌تر باشد. در حال حاضر وثیقه‌ مورد نیاز برای دریافت وام اولا باید ملکی باشد و ثانیا سهل‌البیع باشد اما نکته قابل توجه این است که تأمین این وثیقه برای بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان دشوار است و در مواردی امکان‌پذیر نیست. در حالی که اگر همانند بسیاری از کشورهای دنیا بتوان تجهیزات یا قرارداد را به عنوان وثیقه در نظر گرفت، معضل بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان حل خواهد شد. 

وی با بیان اینکه بازپرداخت تسهیلات ارائه شده و نبود بازار داخلی نیز از دیگر معضلات پیش ‌روی شرکت‌‌های دانش‌بنیان است، گفته است: بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان از بودجه چند هزار میلیاردی حمایت از دانش‌بنیان‌ها در قانون بودجه استقبال نکرده‌اند، چرا که شرکت‌ها بیشتر نیازمند بازار هستند تا تسهیلات. در واقع اگر چه شرکت‌ها به پول نیاز دارند اما از آن مهم‌تر این است که محصولات‌شان در بازار داخلی به فروش برسد. این در حالی است که بسیاری از شرکت‌های خصوصی و دولتی نه تنها از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده نمی‌کنند، بلکه از ورود فناوری نیز چندان استقبال نمی‌کنند. 

موضوع عدم استقبال شرکت‌های دولتی و خصوصی از نوآوری را سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز در نشست هم‌اندیشی ارتقای تولید دانش‌بنیان در شرکت‌های بزرگ که چندی پیش با حضور وزیر صمت برگزار شد، مورد تاکید قرار داد. 

 

* افزایش سرمایه و ارزش افزوده با ورود نوآوری

ستاری در این نشست با اشاره به اینکه برخی بخش‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی از نوآوری استقبال نمی‌کنند، گفت: این مجموعه‌ها به دلیل پشت‌گرمی مالی که دارند، چندان رغبتی به ورود نوآوری ندارند، در حالی که نوآوری و فناوری، سرمایه و ارزش افزوده آنها را چندین برابر خواهد کرد. 

به گفته معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری، صنایع برای توسعه یافتن به توان شرکت‌های دانش‌بنیان نیاز دارند. هر جایی که شرکت‌های دانش بنیان ورود پیدا کرده‌اند، مشکلات کمتر شد اما برخی صنایع چون کشاورزی که هنوز فناوری بخوبی در آنها رخنه نکرده، با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو هستند و حجم واردات در این حوزه همچنان بالاست.

ستاری با اشاره به اهمیت قانون جهش تولید دانش‌بنیان گفت: این قانون الگوی راهبردی تازه‌ای را برای پیاده‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان در کشور محقق می کند که در حال حاضر در مرحله تصویب نهایی توسط شورای نگهبان است. امید داریم با اجرای این قانون و تصویب آیین‌نامه‌ها، مدل جدید و نوآورانه‌ای در حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در کشور اجرایی شود.

***

مشاور معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با «وطن امروز» عنوان کرد