افشاگری‌های غیرمنتظره مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه نظامی هسته‌ای اوکراین، نه‌تنها واکنش خشمگینانه مقامات کی‌یف، واشنگتن و لندن را در پی داشته، بلکه برای نخستین‌بار پس از آغاز حمله روسیه، شواهدی جدی در تایید موضع مسکو در قبال خطر نظامی‌سازی اوکراین توسط ناتو فراهم آورده است. 

هفته گذشته «لارنس نورمن» خبرنگار اعزامی روزنامه وال‌استریت ژورنال به اجلاس مجمع جهانی اقتصاد در سوییس، اظهارات تکان‌دهنده «رافائل گروسی» را بازتاب داد که بر مبنای آنها، رژیم کی‌یف قبل از آغاز حمله روسیه، در تدارک تولید تسلیحات هسته‌ای بوده است. بر اساس این گزارش، مدیر کل آرژانتینی آژانس انرژی اتمی در میزگرد داووس فاش کرده 30 تن پلوتونیوم و 40 تن اورانیوم غنی شده در نیروگاه هسته‌ای زاپروژیا در جنوب اوکراین انبار شده است. طبق گفته گروسی، میزان غنی‌سازی اورانیوم موجود در این نیروگاه فعلا تنها 5 درصد است که فقط کاربری تولید برق دارد نه ساخت تسلیحات اتمی که به اورانیوم غنی شده 80 درصد نیاز دارد. پرسش اصلی اما اینجاست: تجمیع این حجم از سوخت هسته‌ای در یکی از بزرگ‌ترین رآکتورهای هسته‌ای جهان، توجیهی جز وجود یک برنامه تسلیحاتی هسته‌ای در اوکراین دارد؟ گروسی پیش‌تر در جریان بازدید خود از نیروگاه‌های هسته‌ای کشور جنگ‌زده اوکراین اعلام کرده بود مهم‌ترین مساله در اوکراین، خود جنگ است و نه انرژی هسته‌ای. بنا به توئیت نورمن، خبرنگار آمریکایی وال‌استریت ژورنال، او هفته گذشته در اجلاس داووس با ابراز نگرانی از انبار شدن این حجم عظیم از سوخت هسته‌ای تنها در یک نیروگاه هسته‌ای اوکراین، سیاستمدارانه از نگرانی آژانس درباره گم شدن پلوتونیوم‌‌ها و اورانیوم‌های مربوطه در میانه فاجعه جنگ اوکراین خبر داده است. 

 

* پایان تراژیک برای کمدی هسته‌ای زلنسکی

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه بامداد پنجم اسفند سال گذشته (24 فوریه 2022‌) فرمان آغاز عملیات ویژه در خاک اوکراین با هدف نظامی‌زدایی و نازی‌زدایی این کشور را صادر کرد. این در حالی بود که درست یک هفته پیش از آن (19 فوریه) ولودیمیر زلنسکی، کمدین پیشین و رئیس‌جمهور فعلی اوکراین با حضور در نشست امنیتی سالانه مونیخ خطاب به مقامات کشورهای عضو ناتو اعلام کرد کی‌یف قصد ملغی کردن توافقنامه 1994 بوداپست را دارد. طبق این توافقنامه که در کنفرانس ‌  OSCE(سازمان امنیت و همکاری اروپا) در پایتخت مجارستان به امضای کشورهای روسیه، اوکراین، بریتانیا، آمریکا، فرانسه، چین، قزاقستان و بلاروس رسید، کشورهای هسته‌ای به جا مانده از فروپاشی شوروی - در کنار روسیه که میراث‌دار اصلی شوروی برشمرده می‌شد- پایبندی خود را به «ان‌پی‌تی» (پیمان منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای) اعلام کردند. ضامن‌های اصلی توافق بوداپست ۳ قدرت برتر هسته‌ای آن زمان یعنی فدراسیون روسیه، ایالات متحده و بریتانیا بودند که فرانسه و چین، ۲ قدرت هسته‌ای دیگر و اعضای اصلی شورای امنیت، در سطحی پایین‌تر آن را تضمین کرده بودند. کشورهای متعهد به ترتیب اوکراین، قزاقستان و بلاروس بودند که طی روندی چند ساله، زرادخانه‌های تسلیحاتی‌شان که از دوران شوروی به جا مانده بود، تحت نظر مسکو، واشنگتن و لندن امحا شد. 

به همین دلیل، اظهارات زلنسکی در اجلاس امنیتی مونیخ از سوی کارشناسان هسته‌ای، یک مرثیه‌سرایی هسته‌ای از سوی رژیم حاکم بر اوکراین با تم کمدی- تراژدی تعبیر شد. 

او گفت: «من پیشنهاد برگزاری رایزنی‌ها در چارچوب تفاهمنامه بوداپست را برای تامین امنیت اوکراین می‌دهم و وزیر خارجه اوکراین مامور سازماندهی این رایزنی شده است. اگر رایزنی‌ها در چارچوب تفاهمنامه بوداپست بار دیگر برگزار نشود یا نتایج آن منجر به تامین امنیت اوکراین نشود، کی‌یف حق دارد اعلام کند این تفاهمنامه معتبر نیست و بسته تصمیم‌های گرفته شده در سال ۱۹۹۴ زیر سوال می‌رود». 

۳ ماه و اندی پیش حتی رسانه‌های غربی نیز از این اظهارنظر عجیب زلنسکی تعجب کرده بودند. تعبیر حرف این کمدین یهودی- اسرائیلی آلت دست دموکرات‌های آمریکا در کاخ مارینسکی کی‌یف این بود که او به دنبال چراغ سبزی از سوی ناتو برای اعلان جنگ به روسیه است. 

 زمزمه هسته‌ای شدن اوکراین در روزهای منتهی به حمله روسیه به این کشور، تنها در لابه‌لای سخنان زلنسکی در کنفرانس مونیخ نبود که به گوش رسید. فردای سخنرانی احمقانه او، «دیمیتری کولبا» وزیر خارجه اوکراین نیز صریحا به شبکه آمریکایی سی‌بی‌اس گفت تصمیم 28 سال پیش اوکراین در تن دادن به توافق بوداپست و کنار گذاشتن سلاح هسته‌ای اشتباه بوده است. 

او حتی از عدم مسؤولیت‌پذیری دولت آمریکا در فراهم کردن تضمین‌های امنیتی ذکرشده در توافق بوداپست برای اوکراین انتقاد کرد، هر چند که کاملا آشکار بود او در عین حال برنامه دیپلماسی عمومی کاخ سفید برای زمینه‌سازی هسته‌ای‌سازی اوکراین را پیش می‌برد.

 

* زمینه‌های حمله روسیه

به جرأت می‌توان گفت صحبت‌های زلنسکی و کولبا در روزهای اول و دوم اسفند بود که پوتین را واداشت شامگاه سوم اسفند آن تصمیم تاریخی را بگیرد که معنایش مشروعیت‌بخشی به ورود نظامی به کشوری بود که به قول او «آلت دست دشمنان روسیه» شده است. 

پوتین در سخنانی که پس از امضای دستور تامین امنیت منطقه دونباس اوکراین با اعزام نیرو‌های حافظ صلح روسیه ایراد کرد، مستقیما این تهدید را تشریح کرد. او به تفصیل گفت: «ما می‌دانیم بیانیه‌هایی مطرح شده مبنی بر اینکه اوکراین قصد توسعه تسلیحات هسته‌ای خودش را دارد و این بیانیه‌ها یک لاف توخالی نیست. اوکراین در حقیقت فناوری‌های هسته‌ای دوران شوروی و سیستم‌های شلیک چنین سلاح‌هایی را شامل سیستم‌های هوانوردی و موشک‌های تاکتیکی (نیمه‌بالستیک) توکشایو در اختیار دارد؛ سیستم‌هایی که سابقا در زمان شوروی توسعه یافتند. برد آنها بیش از 100 کیلومتر است اما آنها حتی سیستم‌هایی با بردهای بیشتر را توسعه خواهند داد و تنها نیاز به زمان بیشتر دارند. زمینه‌ای متعلق به دوران شوروی وجود دارد، بنابراین کار اوکراین برای دستیابی به تسلیحات هسته‌ای بسیار آسان‌تر از برخی کشورهای دیگر - که اکنون آنها را نام نمی‌برم و چنین تحقیقاتی را انجام می‌دهند- خواهد بود، بویژه در صورتی که آنها از خارج در حوزه فناوری حمایت دریافت کنند و ما نباید چنین موردی را مردود بدانیم». 

رئیس‌جمهور روسیه همچنین به اروپا و جهان در این باره هشدار داد: «اگر اوکراین به سلاح‌های کشتار جمعی دست یابد، وضعیت جهان و اروپا به طرز چشمگیری تغییر خواهد کرد. ما نمی‌توانیم این خطر واقعی را بدون واکنش رها کنیم. به طور ویژه، تکرار می‌کنم حامیان غربی ممکن است به ظهور چنین سلاح‌هایی در اوکراین کمک کنند تا تهدید دیگری برای کشور ما ایجاد کنند». 

در نهایت تزار جدید کرملین با صدور فرمان حمله به اوکراین دست به یک تصمیم کلاسیک ژئوپلیتیک زد تا بر اساس نظریه «موازنه تهدید» - از دیدگاه استفن والت- با دخالت فوری در بحران اوکراین، جلوی شکل‌گیری یک تهدید هسته‌ای- نظامی بزرگ علیه روسیه از دل نزدیک‌ترین همسایه را بگیرد. 

عملیات ضربتی ارتش روسیه در ۲۸ فوریه، تنها 4 روز پس از آغاز حمله به اوکراین برای کنترل نیروگاه هسته‌ای زاپروژیا در شهر انرهودار (شمال شبه‌جزیره کریمه) در جنوب اوکراین و بر کرانه رود دنیپر دقیقا نشان‌دهنده خطری بود که مسکو از این ناحیه احساس می‌کرد. سرانجام بازرسان هسته‌ای روس همراه گروهی از نیروی ویژه این کشور در ۴ مارس موفق شدند کنترل یکی از ۱۰ نیروگاه اتمی بزرگ جهان را موقتا به دست گیرند تا از صحت گزارش‌های سری درباره فعالیت‌های تسلیحاتی دولت اوکراین و ناتو اطمینان حاصل کنند. دسترسی به زاپروژیا قطعا با فعل و انفعالات نظامی همراه بود که طبق گفته وزارت خارجه اوکراین، باعث شلیک راکت‌هایی به ساختمان‌های غیر‌حساس و اداری آن شد. 

مشاهدات و گزارش‌های متعاقب آن عملیات در اختیار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار گرفت و هشدار هفته گذشته گروسی در اجلاس داووس درباره انبار شدن مقادیر قابل توجهی پلوتونیوم و اورانیوم غنی شده در زاپروژیا را سبب شد. 

اظهارات گروسی در کنار اعتراف پنتاگون به اینکه از ۳ سال قبل از آغاز جنگ اوکراین، تسلیحات راهبردی به اوکراین ارسال کرده، نمایی دیگر از زمینه‌های بروز جنگ اوکراین فراهم می‌آورد که با تبلیغات دستگاهی غرب کاملا تفاوت دارد. 

 

* توهین کی‌یف به گروسی

حتی واکنش توهین‌آمیز مقامات اوکراینی به گزارش فنی مدیرکل آرژانتینی آژانس نشان می‌دهد رژیم حاکم بر کی‌یف را نه سیاستمداران عاقل، بلکه گروهی ماجراجوی دست‌نشانده آمریکا تشکیل می‌دهند که هیچ نسبتی با مناسبات دیپلماتیک ندارند. 

اولک کوریکوف، سرپرست بازرسی هسته‌ای اوکراین، در واکنش به اظهارات مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، او را متهم به دروغگویی درباره این کشور کرد. 

کوریکوف ضمن ابراز تاسف از اظهارات گروسی گفت: «بسیار ناراحت‌کننده است که دروغ‌های دستگاه تبلیغاتی روسیه در سطح بالایی توسط مقام ارشد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پخش می‌شود».

 

* چرا غرب خطر اوکراین هسته‌ای را نادیده گرفت؟

در حالی که بحث توافق هسته‌ای میان ایران و ۱+۴ همچنان بر سر زبان‌هاست، روسیه به عنوان یکی از کشورهای حاضر در این مذاکرات از یک تهدید هسته‌ای عینی دیگر صحبت می‌کند که از سوی غرب نادیده گرفته شده است. 

سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه، درست ۳ روز پیش از آغاز عملیات ویژه این کشور در خاک اوکراین در نشست ویژه شورای امنیت ملی روسیه (SBRF) گفت: «اوکراین قادر به توسعه سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی و همچنین ابزارهای ارسال آن است». وی خاطرنشان کرد: «توانایی‌های کی‌یف از تهران و پیونگ‌یانگ بیشتر است».

شویگو درباره تهدیدهای اخیر ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین که اشاره کرده بود کی‌یف می‌تواند از تعهد خود برای غیرهسته‌ای بودن چشم‌پوشی کند، فاش کرد: «این کشور هنوز توانایی‌ها و فناوری‌های کافی به ارث برده در اواخر دوره اتحاد جماهیر شوروی را در اختیار دارد تا سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی تولید کند».

بر اساس حرف‌های شویگو، اوکراینی‌ها دارای سخت‌افزار، فناوری و متخصصانی هستند که توانایی‌های بسیار بیشتری نسبت به ایران یا کره‌شمالی برای توسعه تسلیحات هسته‌ای دارند. در عین حال، برنامه‌های هسته‌ای ایران و کره‌شمالی برای سال‌ها توسط جامعه بین‌الملل که تلاش‌های قابل توجهی برای خلع سلاح هسته‌ای این کشورها انجام داده است، از نزدیک زیر نظر گرفته شده است. 

شبکه آرتی در گزارشی که درباره سخنان وزیر دفاع روسیه داشت، نوشت: «در حالی که پیونگ‌یانگ آشکارا هدف تبدیل شدن به یک قدرت هسته‌ای را دنبال می‌کند و پیش از این نیز گمان می‌رود که زرادخانه کوچکی از سلاح‌های اتمی در اختیار داشته باشد، تهران هر گونه برنامه‌ای برای دستیابی به چنین تسلیحاتی را انکار و ادعا می‌کند برنامه هسته‌ای آن صرفا اهداف غیرنظامی را دنبال می‌کند». 

***