حمیدرضا شیری: چند وقت است در روزهایی شاهد بالا رفتن شاخص آلودگی هوا به علت ریزگردها در کشور هستیم که می‌توان عوامل این پدیده را به ۲ بخش داخلی و خارجی تقسیم کرد. عوامل داخلی کمتر از 20 درصد در این زمینه سهم دارند که شامل کاهش بارندگی، افزایش دمای هوا و استفاده نادرست از منابع آبی کشور در دهه‌های اخیر است که سبب خشک شدن برخی تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور شده است. این عوامل با توجه به مساحت منشأ، باعث ایجاد آلودگی منطقه‌ای (مثلا وجود ریزگردها فقط در شهرهای اطراف دریاچه ارومیه) خواهد شد که باید دولت سیاست‌های حمایتی در این زمینه داشته باشد.
اما سهم عوامل خارجی در ایجاد ریزگردها بیش از 80 درصد است، از بیابان‌های شمال و شرق عراق و شمال سوریه ریزگردهایی وارد کشور می‌شود. گسترش بیابان‌ها در این ۲ کشور در سال‌های اخیر به دلیل کاهش حجم آب ورودی و نیز اجرای پروژه‌های آبی توسط ترکیه رخ داده است.
عراق و سوریه از جمله کشورهایی هستند که وابستگی شدیدی به رودخانه‌های بین‌المللی دارند؛ به گونه‌ای که عراق بیش از 70 درصد نیاز آبی خود را از طریق رودخانه فرات تامین می‌کند که سرشاخه این رود در ترکیه است. کاهش حجم ورودی آب به این کشورها به دلیل پروژه‌های آبی در ترکیه است که تاکنون باعث نابودی حدود 7 میلیون هکتار زمین کشاورزی در عراق و سوریه و تشدید خشکسالی و کم‌آبی در این کشورها و در نتیجه بحران‌های زیست‌محیطی از جمله ریزگردها در ایران شده است.
ترکیه 10 ابرپروژه آبی با عناوین آناتولی جنوب شرقی (گاپ)، آناتولی شرقی (داپ)، آناتولی مرکزی، اگ‌گپ، توسعه ترکیه (تراگپ)، مرمره‌گپ، توسعه مدیترانه (آک‌دنیزگپ)، توسعه غرب دریای سیاه (باک‌گپ)، توسعه شرق دریای سیاه (دُکاپ) و دشت قونیه (کوپ) را دنبال می‌کند. در این بین ۲ پروژه گاپ و داپ مستقیما روی ایران تاثیر خواهند گذاشت.
بر پایه ابرپروژه «گاپ» که اجرای آن 32 میلیارد دلار هزینه و 30 سال زمان برده است، احداث 22 سد و 19 نیروگاه برقابی روی رودخانه‌های دجله و فرات و انشعابات آن در دستور کار است. ترکیه بهره‌‌برداری از ۲ سد «آتاتورک» و «ایلیسو» را در سال‌های 1992 و 2018 آغاز کرد و توانست به وسیله سد آتاتورک (بزرگ‌ترین سد اروپا) 50 میلیارد مترمکعب آب ذخیره کند. این سد از لحاظ حجم کار ساختمانی، پنجمین سد بزرگ جهان و از نظر تولید برق آبی، رتبه سوم در دنیا را دارد. این سد 16 برابر بزرگ‌ترین سد ایران یعنی کرخه گنجایش دارد. ایلیسو نیز نوزدهمین سد بزرگ ابرپروژه گاپ است که گنجایش این سد هم 4 برابر سد کرخه است. «داپ» نیز یکی دیگر از ابرپروژه‌های سدسازی است که ترکیه آن را بر اساس تجارب حاصل از پروژه گاپ، روی حوضچه آبریز رود ارس طراحی کرده و به مرحله اجرا درآورده است. در چارچوب این پروژه، احداث 14 سد روی رودخانه ارس اجرایی می‌شود. سد کاراکورت در شمال ترکیه یکی از این سدهای مهم است که سال گذشته با یک و نیم میلیارد مترمکعب آبگیری شد و 56 درصد ورودی آب ارس را کاهش داد!
بخش مهمی از کم‌آبی و خشکسالی‌ای که در سال‌های اخیر در 3 استان اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی وجود دارد، ناشی از سدسازی‌های ترکیه روی رود ارس است که ممکن است در سال‌های آینده باعث خشک شدن حاصلخیزترین دشت ایران یعنی دشت مغان شود!
به هر حال شاید رفع عوامل خارجی ریزگردها به صورت کامل ممکن نباشد اما با دیپلماسی فعال می‌توان سهم این عوامل را در مشکلات زیست‌محیطی کشور کاهش داد.