فرزانه دانایی: ری بردبری، رمان‌نویس و شاعر آمریکایی هنوز بسیاری از وقایع به‌هم‌پیوسته جهانی در سال‌های آینده را مشاهده نکرده بود که سال ۱۹۵۲، داستان معروف «آوای تندر» را نوشت و در آن از «اثر پروانه‌ای» صحبت به میان آورد. با این حال ۷۰ سال بعد از انتشار این داستان، این پدیده تخیلی، در دنیایی که هر روز مرزها اهمیت خود را بیش از پیش از دست می‌دهند، به پدیده‌ای واقعی با تبعات و نتایج خاص تبدیل شد. در تئوری آشوب که بر اساس نظریه «اثر پروانه‌ای» مطرح شده، اشاره می‌شود که تغییر کوچک در یک سیستم آشوب‌ناک مانند جو سیاره زمین می‌تواند باعث تغییر شدید در آینده یا در مکانی دیگر شود. بر همین اساس است که در نظریه‌های مرتبط با پیش‌بینی وضع هوا در نقاط مختلف دنیا نیز می‌توان رد پای این نظریه را مشاهده کرد؛ تا جایی که نام یک مقاله علمی، به ضرب‌المثلی معروف در دنیا تبدیل شده است: «آیا بال زدن پروانه در برزیل می‌تواند باعث ایجاد تندباد در تگزاس شود؟» 

این بار اما تحولات جهانی به ما یادآوری می‌کند که احتمال جنگی ۳ ماهه در اوکراین می‌تواند باعث ایجاد قحطی مواد غذایی در آفریقا یا مشغول شدن تمام دنیا به رقابت برای خرید و تولید گندم شود. 

رسانه‌های غربی مدتی است به این مساله پرداخته‌اند و یک نمونه معروف از اظهارنگرانی‌ها در این باره را می‌توان در جلد هفته‌نامه اکونومیست مشاهده کرد؛ جایی که یک خوشه گندم مشاهده می‌شود که به جای دانه‌های گندم، در آن اسکلت سر انسان وجود دارد. طعنه اکونومیست به قحطی بزرگ در دنیا بر اثر جنگ در اوکراین است و البته هشداری درباره وضعیت وخیم و خطرناکی که در آینده می‌تواند به وقوع بپیوندد. 

در طول ۳ ماه گذشته که روسیه به اوکراین حمله نظامی کرده است، هشدارهای از این دست بسیار در رسانه‌های غربی دیده شده است. برخی دنیا را در آینده درگیر بحران قحطی نان می‌بینند، عده دیگری بحران را به بحران کلی مواد غذایی در کل دنیا و بویژه آفریقا نسبت می‌دهند و اعتقاد دارند همزمان شدن حمله به اوکراین با روزهایی که هنوز بسیاری از کشورها مانند چین درگیر در قرنطینه‌های کرونایی هستند، احتمالا باعث ایجاد بحران‌های شدیدتر در کل دنیا می‌شود. برخی دیگر مانند وزیر خارجه ایتالیا بر این عقیده‌اند به واسطه محاصره‌ای که روسیه برای بنادر اوکراین به وجود آورده است، جنگ جهانی نان از هم‌اینک آغاز شده و احتمال دارد بسیاری از مسائل سیاسی در دنیا در آینده نزدیک ریشه گرفته از همین مساله باشد. وزیر خارجه ایتالیا بر این عقیده است کشورهای آسیب‌پذیری مانند کشورهای آفریقایی به دلیل ‌عدم دسترسی مناسب به گندم و نان، درگیر در قحطی و پس از آن جنگ یا کودتاهای داخلی می‌شوند. چندی پیش اکونومیست نیز هشدار داده بود نخستین کشورهای درگیر در بحران نان، کشورهای منطقه غرب آسیا (خاورمیانه) خواهند بود که هم‌اکنون درگیر مساله بحران آب و افزایش گرد و خاک و آلودگی ناشی از ریزگردها هستند و پس از مدتی قرار است درگیر جنگ‌های داخلی یا منطقه‌ای برای دسترسی داشتن به منابع غلات نیز شوند. «برنامه جهانی غذا» در عین حال پیش‌بینی کرده است تنش جهانی بر سر دسترسی به غلات همچون گندم و ذرت در نتیجه جنگ اوکراین، به دلیل وجود پاره‌ای عوامل در آمریکای لاتین همچون نابرابری‌ها، عوامل اقلیمی، چالش‌های سیاسی و اجتماعی، این منطقه را با خطر بحران حاد ناامنی غذایی مواجه خواهد کرد. 

 

* چرا لحن غرب در برابر مسکو ملایم‌تر شد؟

نکته جالب در این میان تلاش یکباره غرب بویژه آمریکا و فرانسه برای پایان دادن به جنگ اوکراین از طریق مذاکره بین مسکو و کی‌یف است. ایالات‌متحده که از شرایط ایجاد شده برای روسیه تا حد زیادی خرسند بود و اعتقاد داشت جنگ اوکراین باید مانند تله‌ای روسیه را در خود ببلعد تا قوای روسی بشدت ضعیف شوند و اقتصاد این کشور نیز توان ایستادن دوباره روی پای خود را نداشته باشد، حالا از فروش موشک‌های دوربرد که می‌تواند خاک روسیه را هدف قرار دهد به اوکراین خودداری می‌کند و اعتقاد دارد نباید روسیه را بیش از پیش در ماجرای اوکراین تحریک کرد. نظریه کیسینجر برای پایان دادن به جنگ با اعطای برخی مناطق اوکراین به روسیه نیز در همین راستا ارزیابی می‌شود که با مخالفت رهبران غربی مواجه نشد. در اروپا نیز امانوئل مکرون معتقد است نباید روسیه را تحقیر کرد تا کشورهای اروپایی و بویژه فرانسه بتوانند تا روزی که جنگ متوقف می‌شود، از طریق کانال‌های دیپلماتیک، راهی برای خروج از این وضعیت بیابند. 

به نظر می‌رسد اروپا و آمریکا به وضعیت بحرانی به وجود آمده برای بازار غلات و انرژی جهان بخوبی واقفند و هر کدام سعی دارند با ایفای نقش تعیین شده در این پازل، به دنبال پایان دادن به این بحران باشند. آمریکا همچنان قرار است نقش پلیس بد را بازی کند؛ کشوری که از برداشته شدن محاصره بنادر اوکراین حمایت می‌کند ولی آن را دلیلی برای رفع بخشی از تحریم‌های خود علیه مسکو نمی‌داند! فرانسه نیز قرار است نقش پلیس خوب یا میانجی دیپلماتیک را بازی کند که به دنبال پایان دادن به این مناقشه برای بازگرداندن روسیه به آغوش نظم بین‌المللی فعلی است! همه اینها در حالی است که تلاش آمریکا برای بازگرداندن عربستان (بزرگ‌ترین تولید‌کننده نفت جهان) به جامعه جهانی و محور غربی که بعد از قتل خاشقجی به صورت عمدی از این جامعه رانده شده بود، در همین راستاست. 

همه این تلاش‌ها برای پایان دادن به جنگ اوکراین بدون برداشتن تحریم‌ها علیه روسیه، عملا تنها بخش کوچکی از بحران‌های ایجاد شده فعلی و بحران‌هایی که قرار است در آینده ایجاد شود را مدیریت می‌کند. باز شدن بنادر اوکراین تاکنون باعث نشده است صادرات محصولات این کشور به صورت عادی انجام شود و تنها به دزدی بیشتر غلات یا انحصار داشتن آنها در دست یک یا ۲ کشور دامن‌ زده است. افق نگاه بایدن به مسائل جهانی تا حد زیادی متاثر از انتخابات‌های پیش رو در آمریکاست. او تلاش دارد تا برگزاری انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره در آبان‌ماه سال جاری، تا حدی بحران اقتصادی و انرژی به وجود آمده در آمریکا را حل کند و برای بعد از آن، برای حل‌و‌فصل این بحران و درگیری، به گونه‌ای که منجر به قحطی بزرگ در جهان نشود، برنامه‌ای ندارد.