گروه سیاسی: صبح روز گذشته (چهارشنبه 8 تیر) حجت‌الاسلام سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور کشورمان به منظور شرکت در ششمین اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر، به عشق‌آباد، پایتخت ترکمنستان سفر کرد. 

به گزارش «وطن‌امروز»، رئیسی پیش از ترک تهران به مقصد عشق‌آباد در گفت‌وگو با خبرنگاران درباره اهداف سفر به ترکمنستان گفت‌:‌ این سفر به دعوت رئیس‌جمهور محترم کشور دوست و برادر ترکمنستان و به منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر انجام می‌شود. 

وی دریای خزر را میراث و سرمایه مشترک بین کشورهای ساحلی و بیش از ۲۷۰ میلیون جمعیت ساکن این منطقه دانست و افزود: ما روابط خوبی با کشورهای ساحلی دریای خزر داریم اما علاوه بر بررسی رژیم حقوقی دریای خزر و استفاده صلح‌‌آمیز با قصد ارتقای امنیت در این دریا، آنچه در ششمین اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر مورد بحث قرار خواهد گرفت، همکاری بین کشورها در حوزه حمل و نقل، ترانزیت، تجارت، مدیریت منابع زنده دریایی، محیط‌زیست و همچنین مانع شدن از حضور بیگانگان در دریای خزر است که مورد توافق همه کشورهای ساحلی نیز واقع شده است. 

رئیس‌جمهور در ادامه گفت:‌ علاوه بر شرکت در این نشست و گفت‌وگو با سران کشورهای ساحلی،‌ گفت‌وگوهای دوجانبه هم در ادامه گفت‌وگوهای قبلی با رئیس‌جمهور ترکمنستان خواهیم داشت. 

رئیسی با اشاره به روابط بسیار خوب ایران و ترکمنستان در ۳۰ سال گذشته تصریح کرد‌: به‌رغم موانعی که کرونا و برخی مسائل دیگر طی چند ماه گذشته در روابط ۲ کشور ایجاد کرده بود اما امروز شاهدیم علاوه بر موضوع ترانزیت و سوآپ گازی،‌ تقویت روابط تجاری و اقتصادی میان ۲ کشور نیز در دستور کار قرار گرفته است. 

وی با بیان اینکه شاخص‌ها در چند ماه گذشته نشان می‌دهد سطح روابط بویژه در حوزه مسائل اقتصادی و تجاری بین ۲ کشور افزایش یافته است، افزود: امیدواریم این سفر نیز بتواند از جهات دیگری در مسائل اقتصادی و تجاری بین ۲ کشور گشایشی ایجاد کند و همکاری‌های صمیمانه‌ای که بین ۲ کشور در نقش‌آفرینی در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی وجود دارد ابعاد وسیع‌تری پیدا کند. 

رئیس‌جمهور کشورمان پس از ورود به عشق‌آباد، در نخستین بخش از برنامه‌های خود با «قربانقلی بردی محمداف» رئیس مجلس مصلحت خلق شورای ملی ترکمنستان دیدار کرد. در این دیدار رئیسی با اشاره به فرارسیدن سی‌امین سال برقراری روابط دیپلماتیک بین ۲ کشور گفت: روابط تهران و عشق‌آباد با تدابیر خردمندانه جنابعالی در سال‌های گذشته همواره روندی رو به گسترش داشته است. 

رئیس‌جمهور با بیان اینکه ۲ کشور ظرفیت‌های مناسبی برای ارتقای سطح همکاری با یکدیگر دارند، اظهار داشت: دولت سیزدهم در عرصه سیاست خارجی برنامه ویژه‌ای برای توسعه روابط همسایگی دارد و روابط ایران و ترکمنستان در همین راستا بر پایه همکاری‌های گسترده و بر اساس اعتماد متقابل به سرعت در حال گسترش است. 

قربانقلی بردی محمداف نیز در این دیدار با قدردانی از تلاش‌های دولت ایران در چند ماه گذشته برای تحکیم و گسترش روابط با این کشور، تصریح کرد: ۲ کشور در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، تجاری و فرهنگی از اشتراکات و ظرفیت‌های فراوانی برخوردارند که زمینه مناسبی را برای افزایش و ارتقای هر چه بیشتر سطح روابط فراهم کرده است. 

رئیس مجلس مصلحت خلق شورای ملی ترکمنستان گفت: ترکمنستان به دنبال گشودن صفحه جدیدی در روابط با جمهوری اسلامی ایران است. 

رئیسی پس از این دیدار، به گفت‌وگو با «سردار بردی محمداف» رئیس‌جمهور ترکمنستان نشست و با اشاره به ۳۰ ساله شدن روابط دوستانه و برادرانه میان ۲ کشور گفت: دولت سیزدهم اولویت ویژه‌ای برای گسترش روابط و همکاری‌ها با همسایگان دارد. 

وی با بیان اینکه روابط تهران و عشق‌آباد بر پایه توسعه روابط همسایگی و بر اساس اعتماد متقابل و همکاری‌های گسترده به سرعت در حال گسترش است، افزود: اجرایی شدن تفاهم‌نامه‌ها و اسناد همکاری که در سفر اخیر جنابعالی به تهران به امضای ۲ کشور رسید، ارتقای سطح و گسترش همکاری‌های ۲ کشور را تسریع خواهد کرد. 

رئیسی خاطرنشان کرد: تسهیل صدور روادید تجار و افزایش سفر بازرگانان ۲ کشور زمینه گسترش و افزایش بیش از پیش حجم روابط تجاری دوجانبه را فراهم می‌کند. همچنین با توجه به درخواست اخیر جمهوری آذربایجان، جمهوری اسلامی ایران آمادگی دارد ظرفیت سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان را از مسیر کشورمان افزایش دهد. 

رئیس‌جمهور کشورمان همچنین با ابراز امیدواری نسبت به اینکه در ششمین اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر، تفاهمات و تصمیماتی در جهت بهره‌برداری بیشتر و بهتر از این ظرفیت برای همه کشورهای همسایه فراهم شود، گفت: بدون تردید رایزنی‌هایی از قبیل آنچه در متن و حاشیه این اجلاس اتفاق می‌افتد، می‌تواند به استفاده بهتر از ظرفیت‌های دریای خزر با مقاصد صلح‌آمیز، ضمن رعایت ملاحظات زیست‌محیطی و با تاکید بر ممانعت از حضور بیگانگان بینجامد. 

سردار بردی محمداف، رئیس‌جمهور ترکمنستان نیز در این دیدار از تلاش‌های حجت‌الاسلام رئیسی برای ارتقای سطح روابط ۲ کشور قدردانی و بر اراده کشورش برای اجرای کامل تفاهم‌نامه‌ها و توافقات منعقد شده میان ۲ کشور تاکید کرد. 

رئیس‌جمهور ترکمنستان دریای خزر را سرمایه‌ای مشترک برای ۵ کشور ساحلی دانست و اظهار داشت: باید با تلاش جمعی و همکاری، ضمن بهره‌برداری بهتر از ظرفیت‌های این نعمت خدادادی، در حفاظت از آن بکوشیم. 

دیدار با دیگر سران کشورهای حاشیه دریای خزر نیز از جمله برنامه‌های رئیسی در سفر به عشق‌آباد بود. در همین رابطه، وی روز گذشته با پوتین رئیس جمهور روسیه و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان دیدار و گفت‌وگو کرد. 

رئیسی در دیدار الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان با اشاره به سوابق روابط ۲ کشور افزود: جمهوری اسلامی ایران ثابت کرده که دوست روزهای سخت همسایگان است و هیچگاه در سختی‌ها دوستان خود را تنها نمی‌گذارد. 

رئیس‌جمهور در ادامه به توانمندی‌های سطح بالای کشورمان در زمینه خدمات فنی و مهندسی از جمله در عرصه انرژی و عمران اشاره کرد و اظهار داشت: توانمندی‌های فنی و خدماتی و نیز ظرفیت‌های ژئوپلیتیک و لجستیکی ایران از جمله در عرصه ترانزیت و حمل‌و‌نقل، زمینه‌های مناسبی برای گسترش همکاری‌های ۲ کشور و نیز توسعه تعاملات کشورهای ساحلی خزر هستند. 

حجت‌الاسلام رئیسی در بخش دیگری از سخنانش با تاکید بر اینکه حضور رژیم اشغالگر قدس در منطقه تنش‌زا بوده و به هیچ وجه به نفع امنیت منطقه نیست، تصریح کرد: امنیت در منطقه صرفا با همکاری کشورهای منطقه و همسایگان خزر محقق می‌شود. وی بعدازظهر روز گذشته در جریان ششمین اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر به ایراد سخنرانی پرداخت و با استقبال از ابتکارات ارائه شده از سوی رؤسای‌جمهور کشورهای ساحلی دریای خزر برای توسعه همکاری‌های اقتصادی در حوزه‌های مختلف گفت: جمهوری اسلامی ایران، دریای خزر را دریای صلح و دوستی و عامل پیوند و نزدیکی مردم منطقه می‌داند و برای همکاری‌های همه‌جانبه بر اساس احترام و منافع متقابل آمادگی خود را اعلام می‌دارد. رئیس جمهور خطاب به رؤسای‌جمهور روسیه، ترکمنستان، قراقستان و آذربایجان اظهار داشت: امروز ما در شرایطی در ششمین نشست سران خزر در شهر عشق‌آباد حضور داریم که از نشست قبلی سران در عشق‌آباد در سال ۲۰۰۲ تاکنون راهی طولانی را پیموده‌ایم. با تدوین اسناد متعدد، مبانی حقوقی مناسبی برای همکاری و بهره‌مندی از مواهب این پهنه آبی ایجاد کرده‌ایم. زبان مشترکی برای تأمین منافع متقابل یافته‌ایم. چشم‌انداز روشنی برای ادامه راه به تصویر کشیده‌ایم. همه این دستاوردها نتیجه تلاش، درایت، دوراندیشی، جامع‌نگری و در نظر گرفتن حقوق و منافع متقابل کشورهای ما است. 

وی با اشاره به اینکه دریای خزر منشأ خیر و برکت برای بیش از ۲۷۰ میلیون نفر جمعیت کشورهای ساحلی آن است که ۵ کشور را در آینه یک پهنه‌ واحد آبی انعکاس می‌دهد، گفت: همان‌گونه که پدران تمدن‌ساز و مادران فرهنگ‌پرور ما برای هزاران سال در این سواحل و مناطق از آرامش و نعمت برخوردار بوده‌اند، ملت‌های ما نیز به عنوان همسایگان ابدی حاشیه این دریا باید با نگاه بلندمدت به دریای خزر به عنوان دریای دوستی و همکاری بنگرند تا به مسؤولیت خود در قبال نسل کنونی و نسل‌های آینده نیز عمل کرده باشیم. 

رئیسی افزود: همگرایی فرهنگی کشورهای ساحلی خزر یکی از اولویت‌های اساسی است که همکاری و دوستی را در بلندمدت تضمین و در دل ملت‌ها مستحکم می‌کند. جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد می‌دهد با نهادسازی و برگزاری برنامه‌های مشترک فرهنگی- اجتماعی، این میراث معنوی حفظ و تقویت ‌شود. 

رئیس‌جمهور در ادامه تصریح کرد: ما به عنوان کشورهایی که از طریق دریای خزر به هم پیوند خورده‌ایم و همسایه هستیم و با استفاده از قلمرو یکدیگر به دیگر کشورها و مناطق دسترسی پیدا می‌کنیم، در قبال این پهنه آبی و همچنین کشورهای ساحلی آن، حقوق و تکالیف زیادی داریم. حفاظت از محیط‌زیست شکننده، استفاده معقول از منابع زنده، فعالیت‌های مسؤولانه برای بهره‌مندی از منابع معدنی دریای خزر با هدف توسعه اقتصادی و ارتقای رفاه و امنیت مردمان‌مان و احترام به حاکمیت، حقوق حاکمه و صلاحیت یکدیگر در این پهنه آبی، بخشی از این حقوق و تکالیف است. 

رئیسی با بیان اینکه بر اساس معاهدات قبلی، راه مداخلات طرف‌های ثالث و غیرساحلی خزر در مسائل مرتبط با دریای خزر یا ارتکاب تجاوز و سایر اقدامات علیه هر یک از کشورهای ساحلی بسته می‌شود و می‌تواند از وقوع حوادث ناخوشایند احتمالی جلوگیری کند، اظهار داشت: ضروری است ما به عنوان کشورهای ساحلی دریای خزر با تاکید بر همکاری‌های پنج‌جانبه و پرهیز از اقدامات یکجانبه و با اتکا به ظرفیت‌های موجود و گسترش همکاری‌ها، منطقه دریای خزر را به عنوان «منطقه صلح و دوستی» حفظ کنیم و به منافع بلندمدت منطقه و کشورهای ساحلی و رعایت «اصل اتفاق آرا» در همه تصمیمات مربوط به دریای خزر، توجه جدی داشته باشیم. 

رئیس‌جمهور بیان کرد: خوشبختانه همکاری‌های خوب و سازنده‌ای بین کشورهای ساحلی دریای خزر در حوزه‌های مختلف بویژه حمل و نقل، تجارت، مدیریت منابع زنده، حفاظت از محیط زیست، تأمین امنیت و مقابله با عوامل ناامنی و جرائم در اشکال مختلف در جریان است. بدین منظور در طول سال‌های گذشته اسناد زیادی تدوین شده و مبنای همکاری قرار گرفته است. 

رئیسی با اشاره به نشست قبلی سران کشورهای حاشیه خزر گفت: در نشست قبلی سران کشورهای ساحلی خزر در آکتائو در سال ۲۰۱۸ پس از ۲ دهه مذاکره، کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر به عنوان سندی که مبین حقوق و تکالیف کشورهای ساحلی و اصول اساسی فعالیت در دریای خزر تلقی می‌شود، نهایی و امضا شد. قطعا اجرایی ‌شدن آن می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌های بیشتر کشورهای ساحلی و همچنین فعالیت‌های گسترده‌تر در دریای خزر باشد. 

وی افزود: طبیعتا دستیابی به این نقطه مستلزم تحدید حدود منصفانه‌ مناطق اعمال حاکمیت، حقوق حاکمه و صلاحیت کشورهای ساحلی درباره بخش‌های بستر و زیربستر دریا، سطح و ستون آب و همچنین فضای فوقانی دریای خزر است. در این راستا نهایی شدن «موافقتنامه چگونگی ترسیم خطوط مبدأ» حائز اهمیت است و جمهوری اسلامی ایران همواره از جمله در اعلامیه تفسیری پس از امضای کنوانسیون، تصریح کرده است این مساله برای ایران به عنوان کشوری که «شکل ساحل آن آشکارا در وضعیت نامساعدی» است، دارای اهمیت چشمگیر و تعیین‌کننده است. امیدواریم با ادامه مذاکرات نمایندگان کشورهای ساحلی در آینده نزدیک، این موافقتنامه نیز نهایی شده و راه را برای تصویب کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر هموار کند. 

رئیسی در بخش دیگری از سخنان خود در اجلاسیه سران کشورهای حاشیه خزر با اشاره به اینکه عدالت یکی از بنیان‌های اساسی شکل‌دهنده سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است، گفت: بر این اساس برقراری روابط عادلانه به صورت دوجانبه و همچنین شکل‌دهی به نظم عادلانه چندجانبه جزو جهت‌گیری‌های اصلی سیاست خارجی ایران است. طبیعتا یکی از فواید نظم عادلانه، گسترش روابط دوستانه بین بازیگران بویژه همسایگان است که تامین‌کننده منافع متقابل آنها نیز خواهد بود. 

رئیس‌جمهور گفت: در دوره اخیر با رفع محدودیت‌های ناشی از پاندمی کرونا شاهد افزایش چشمگیر تعاملات سیاسی و اقتصادی بین ایران و کشورهای ساحلی دریای خزر بوده‌ایم. جمهوری اسلامی ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و زیرساخت‌های مناسب خود آماده است زمینه ترانزیت و دسترسی کشورهای ساحلی دریای خزر به دیگر کشورها و مناطق بویژه بنادر ایران در خلیج‌فارس و دریای عمان را از طریق قلمرو خود فراهم کند. 

وی افزود: همچنین همکاری در زمینه صادرات و سوآپ نفت و گاز، برق، مواد معدنی و محصولات کشاورزی از جمله مواردی است که در ماه‌های اخیر در دستور کار مذاکرات ما با کشورهای همسایه در دریای خزر بوده است و توافقات خوبی در این زمینه‌ها شکل گرفته است که نویددهنده دوران نوینی از همکاری‌های راهبردی است. 

رئیس‌جمهور با اعلام اینکه دریای خزر دریای همکاری است و این همکاری‌ها با توجه به تحولات بین‌المللی اهمیت فزاینده‌ای یافته است، اظهار داشت: تعامل جمهوری اسلامی ایران با دوستان و همسایگان خود اصالت دارد و این تعامل و همکاری نه ‌تنها موجب رونق اقتصادی و افزایش رفاه ملت‌های ما می‌شود، بلکه به تقویت استقلال کشورها و صلح و ثبات منطقه‌ای و حل مسائل حوزه خزر صرفا از طریق کشورهای ساحلی می‌انجامد. این راهبرد کلان جمهوری اسلامی ایران، فارغ از تحولات بین‌المللی ادامه خواهد یافت. 

وی در ادامه خاطرنشان کرد: جمهوری اسلامی ایران از ابتکارات ارائه شده از سوی رؤسای‌جمهور محترم کشورهای ساحلی دریای خزر برای توسعه همکاری‌های اقتصادی در حوزه‌های حمل و نقل، سرمایه‌گذاری، گردشگری و دیگر اشکال فعالیت‌های اقتصادی استقبال و حمایت می‌کند و به صورت خاص بر لزوم تقویت روابط فرهنگی و حفظ محیط‌زیست شکننده دریای خزر تاکید دارد. 

رئیسی در پایان سخنان خود با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران دریای خزر را دریای صلح و دوستی و عامل پیوند و نزدیکی مردم منطقه می‌داند و برای همکاری‌های همه‌جانبه بر اساس احترام و منافع متقابل آمادگی خود را اعلام می‌دارد، گفت: جمهوری اسلامی ایران آمادگی خود را جهت برگزاری هفتمین اجلاس سران خزر اعلام می‌دارد. امید است برپایی این اجلاس‌ها، رشد و توسعه روزافزون، امنیت، ثبات، رفاه، صلح و دوستی را برای مردم منطقه دریای خزر به ارمغان آورد. بار دیگر از سازماندهی شایسته این نشست و میهمان‌نوازی گرم رئیس‌جمهور، دولت و مردم کشور دوست، همسایه و برادر ترکمنستان تشکر می‌کنم و برای همه شما آرزوی موفقیت دارم. 

******

گروه اقتصادی: رئیس‌جمهور روز گذشته به منظور شرکت در ششمین اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر به ترکمنستان سفر کرد. دولت سیزدهم از ابتدای روی کار آمدن توانسته قدم‌های رو به جلویی را برای تقویت دیپلماسی اقتصادی ایران در منطقه و روابط خود با همسایگان بردارد. افزایش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با کشورهای حوزه آسیای میانه و اوراسیا می‌تواند نقش ایران را به عنوان یکی از اصلی‌ترین محورهای تجاری و اقتصادی منطقه تقویت کند. به بهانه برگزاری این اجلاس در این گزارش به ظرفیت‌های اقتصادی منطقه خزر و وضعیت تجاری ایران با همسایگان حاشیه دریای خزر و ابعاد مختلف اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر می‌پردازیم. 

به گزارش «وطن‌امروز»، اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر نه‌تنها می‌تواند همگرایی اقتصادی را در بین کشورهای این منطقه افزایش دهد، بلکه در سطح بین‌المللی نیز می‌تواند اثرات مثبتی بر جایگاه اقتصادی و تجاری اعضا داشته باشد. 

دریای خزر به عنوان یک دریای بسته و محدود زمانی میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی به طور مشترک مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت اما پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی این دریا بین ۵ کشور همسایه جمهوری اسلامی ایران، روسیه، قزاقستان، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان تقسیم شد. چنین شرایطی، وضعیت جدیدی را در حوزه‌های مختلف سیاسی- اقتصادی، نظامی- امنیتی و حقوقی این دریا و همسایگان شکل داد. 

 

* رشد 38 درصدی تجارت ایران با 4 کشور حاشیه دریای خزر

چندی پیش سخنگوی گمرک درباره میزان تجارت ایران با کشورهای حاشیه دریای خزر گفت: تجارت غیرنفتی ایران با ۴ کشور حاشیه دریای خزر در ۲ ماه نخست امسال، یک میلیون و ۲۰۰ هزار و ۹۴۰ تن کالا به ارزش ۸۹۷ میلیون و ۵۰۵ هزار و ۲۷۱ دلار بود که با رشد ۱۰ درصدی در وزن و ۳۸ درصدی در ارزش همراه بوده است.

 سیدروح‌الله لطیفی اظهار داشت: از مجموع تجارت ۹۰۰ میلیون دلاری با ۴ کشور حاشیه خزر، سهم صادرات ۶۴۶ هزار و ۳۶۴ تن کالا به ارزش ۲۶۳ میلیون و ۱۹ هزار و ۴۴۰ دلار بوده است که با افزایش ۱۷درصدی در ارزش کالای صادراتی نسبت به دوماهه ۱۴۰۰ همراه بوده است.  وی افزود: سهم واردات هم ۵۵۴ هزار و ۵۷۶ تن کالا به ارزش ۶۳۴ میلیون و ۴۸۵ هزار و ۸۳۱ دلار بود که ۶۲ درصد در وزن و ۴۹ درصد در ارزش افزایش داشته است. 

سخنگوی گمرک درباره میزان صادرات به ۴ کشور حاشیه خزر توضیح داد: کشور جمهوری آذربایجان با خرید ۱۲۱ هزار و ۳۳۸ تن کالای ایرانی به ارزش ۱۱۴ میلیون و ۹۷۷ هزار و ۶۵۳ دلار که با وجود کاهش ۱۰ درصدی در وزن، ۱۰۴ درصد در ارزش رشد داشته، نخستین مقصد کالای صادراتی ایران در کشورهای حاشیه خزر بود، روسیه با ۱۹۸ هزار و ۶۶۳ تن کالا به ارزش ۶۸ میلیون و ۵۸۴ هزار و ۳۷۲ دلار و با کاهش ۱۲ درصدی و ۲۹ درصدی در وزن و ارزش در جایگاه دوم، ترکمنستان نیز با خرید ۲۳۲ هزار و ۳۵۹ تن کالا با ارزش ۵۸ میلیون و ۶۰۲ هزار و ۷۸۲ دلار و با کاهش ۲۰ درصدی در وزن و رشد ۳۳ درصدی در ارزش در جایگاه سوم و قزاقستان با خرید ۹۴ هزار و ۳ تن کالا از ایران در ۲ ماهه اول سال به ارزش ۲۰ میلیون و ۸۵۴ هزار و ۶۳۳ دلار و با کاهش ۵ درصدی در وزن و ۲۴ درصدی در ارزش در جایگاه چهارم مقاصد کالاهای صادراتی ایران به کشورهای خزری قرار دارد. 

 

* شتاب تجارت ایران در خزر

توسعه دیپلماسی اقتصادی با کشورهای همسایه از اولویت‌های اصلی دولت سیزدهم محسوب می‌شود و در طول سال گذشته نیز سفرهای مختلفی از سوی اعضای دولت به این کشورها انجام شد. یکی از مسیرهای خنثی‌سازی تحریم‌ها نیز توسعه تجارت با کشورهای منطقه به عنوان بازاری از محصولات و خدمات گسترده است. ایجاد نگاهی ویژه به توسعه همکاری‌های مشترک در ۲ محور، کشورهای حوزه شرق بویژه چین و هند و کشورهای حوزه اوراسیا بویژه کشورهای حاشیه دریای خزر، می‌تواند شیوه‌ای مؤثر و راهگشا برای برون‌رفت از تنگناهای اقتصادی موجود و گشودن پنجره‌ای از امید برای گشایش‌های لازم در مسیر افزایش تجارت و بهبود وضعیت اقتصاد کشور باشد. بر اساس آمارهای تجاری، تجارت غیرنفتی ایران با ۴کشور حاشیه دریای خزر در ۲ ماه نخست امسال، یک میلیون و ۲۰۰ هزار و ۹۴۰ تن کالا به ارزش ۸۹۷ میلیون و ۵۰۵ هزار و ۲۷۱ دلار بود که با رشد ۱۰ درصدی در وزن و ۳۸ درصدی در ارزش همراه بوده است. 

 

 * گذری بر تاریخچه تشکیل رژیم حقوقی دریای خزر

رژیم حقوقی دریای خزر برای سال‌ها با ۲ قرارداد مودت (۱۹۲۱) و عهدنامه ۱۹۴۰ میلادی میان ایران و شوروی تعریف و در حوزه‌های نظامی- امنیتی نیز سال‌ها این دریا به عنوان دریای صلح و دوستی نامگذاری شده و در چارچوب توافقات دسته جمعی، هر گونه حضور نیروهای نظامی خارجی در آن ممنوع شده است. 

اما پس از ۲۵ سال مذاکره و ۵ نشست سران و ۵۱ نشست کارشناسی برای تدوین کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر، در پنجمین اجلاس سران کشورهای حاشیه این دریا ۲۱ مرداد ۱۳۹۷ در آکتائو قزاقستان، کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر به امضای سران ۵ کشور ساحلی این دریا رسید. 

کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر شامل محورهایی همچون تعیین محدوده‌های سطح دریای خزر و تعیین حدود بستر و زیربستر، موضوعات مربوط به انرژی اعم از اکتشاف، بهره‌برداری نفت و گاز، احداث و عبور خطوط انرژی، محیط‌زیست، شیلات، حمل‌‌و‌نقل- ترانزیت و تجارت و همکاری‌های اقتصادی می‌شود. 

اکنون در آستانه ششمین نشست سران در ترکمنستان برخی موضوعات نیز درباره نحوه همکاری‌ها و تداوم گفت‌وگوها به نقطه کانونی رایزنی‌های این ۵ کشور تبدیل شده است. 

 

* حرکت به سوی توسعه پایدار در خزر

وضعیت جغرافیایی دریای خزر و رژیم حقوقی آن شرایط سختی را از نظر بینادولتی و بیناکشوری دارد، چرا که موضوعیت و درهم‌تنیدگی منافع ملی کشورها و حوزه‌های اقتصادی- سیاسی، امنیتی- نظامی، حقوقی و محیط‌زیستی آن با وجود ۵ کشور با دیدگاه‌ها و رویکردهای متنوع و منافع ملی متفاوت باعث شده تا شرایط ویژه‌ای بر نحوه بهره‌برداری از این دریا پیش روی همسایگان آن قرار دهد. افزون بر این، تلاش کشورهای فرامنطقه‌ای برای بهره‌برداری از منابع انرژی منطقه، پیچیدگی‌های وضعیت سیاسی، اقتصادی و امنیتی منطقه را افزایش داده است. 

در همین راستا سفر حجت‌الاسلام ابراهیم رئیسی به عشق‌آباد، پایتخت ترکمنستان اهمیت بیشتری می‌یابد، چراکه افزون بر پیگیری نکات باقیمانده در قالب کنوانسیون حقوقی دریای خزر، گردهمایی کشورهای ساحلی دریای خزر می‌تواند به عنوان پیشرانی برای پیگیری سیاست همسایگی و رویکرد متوازن در سیاست خارجی ایران عمل کند. 

 

* ظرفیت مهم توسعه روابط با سازمان همکاری‌ شانگهای

با توجه به اینکه در دولت سیزدهم، عضویت دائم ایران در پیمان شانگهای نیز رقم خورد، انتظار می‌رود روند رو به رشد تجارت با کشورهای حاشیه دریای خزر ادامه یابد و در اجلاس اخیر نیز بستر تقویت این رابطه فراهم شود. با توجه ویژه به پتانسیل‌های حمل و نقلی از طریق دریای خزر، می‌توان از امکانات و ظرفیت‌های ایجاد‌شده در بنادر شمالی کشور جهت تبیین نقشه راه، افزایش میزان تعاملات تجاری و استفاده هر چه بیشتر از برنامه‌های حمل‌و‌نقل ترکیبی با کشورهای حاشیه خزر، کشورهای حوزه CIS و اوراسیا استفاده کرد. 

 

* کریدورهای حمل‌و‌نقل فعال در دریای خزر

دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان با ۳۸۰ هزار کیلومترمربع وسعت، ۶۵۰۰ کیلومتر طول ساحل و با در بر گرفتن ۵ کشور، ۲۰ استان یا ایالت، بیش از ۷۰ شهر و جمعیتی بالغ بر ۱۷ میلیون نفر در حاشیه خود، در مسیر اصلی کریدورهای حمل‌و‌نقلی و ترانزیتی معتبر و قدیمی همچون کریدور شمال- جنوب، کریدور دریای خزر- دریای سیاه، ترانس کاسپین و همچنین ایفای نقش محوری و کانونی در سایر مسیرهای جدید و کریدورهای نوظهور ایجاد شده، قرار گرفته است.  دریای خزر دارای منابع بسیار عظیم انرژی و ذخایر هیدروکربنی شامل منابع نفتی با تخمین بیش از ۵۰ میلیارد بشکه نفت و نیز ذخایر گاز طبیعی برابر با ۲۵۷ هزار میلیارد فوت‌مکعب است که پیش‌بینی می‌شود در اکتشافات آتی، بر ظرفیت‌های موجود افزوده خواهد شد. بنادر حاشیه خزر با دارا بودن ظرفیت عملیاتی حدود ۱۴۰ میلیون تن، عملکرد تجاری بیش از ۳۰ میلیون تن طی سال ۲۰۲۰ و همچنین با ظرفیت ناوگان کشتیرانی تجاری در حدود ۳۰۰ فروند کشتی فعال شامل ناوگان روسیه با ۱۵۰ فروند، ناوگان ایران با ۶۰ فروند و ۳ کشور دیگر جمعا حدود ۹۰ فروند، دارای ظرفیت بالایی برای توسعه روابط تجاری دریایی هستند. 

 

* اهمیت فعال‌سازی تجارت دریای خزر

اکثر کالاهای صادراتی ایران به کشورهای حاشیه دریای خزر بویژه روسیه از مرز زمینی ترکمنستان یا آذربایجان و گرجستان که شامل کشورهای واسطه  هستند، انجام می‌شود که همین مساله باعث شده به دلایل مختلف داخلی و خارجی، مشکلات و ترافیک سنگینی در این مسیر ترانزیتی ایران ایجاد شود. استفاده از این مسیرها نه‌‌‌تنها به مانع بزرگی بر سر راه افزایش صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای حاشیه دریای خزر، آسیای میانه و روسیه تبدیل شده است، بلکه به دلیل معطلی‌های فراوان برای کامیون‌ها باعث می‌شود هزینه و کرایه حمل بار برای تاجران ایرانی سر به فلک بکشد و حتی به ‌طور کلی توجیه اقتصادی صادراتی به این کشورها را در برخی موارد از بین ببرد. 

در حال حاضر موضوعی که اهمیت راه‌اندازی خط کشتیرانی صادراتی در دریای خزر و تکمیل زیرساخت‌های آن را دوچندان می‌کند، کریدور شمال- جنوب است که کشورمان قصد دارد هر چه زودتر آن را فعال کند. این مهم که با هدف‌های گوناگونی مانند ارزآوری و اشتغال‌زایی برای کشور دنبال می‌شود، نه‌‌‌تنها راه را برای حمل‌ونقل کالا از کشورهای جنوب شرق آسیا که مهم‌ترین آنها کشور هند است، به سمت روسیه و شمال اروپا کوتاه‌تر می‌کند، بلکه مشکلات و ریسک‌های استفاده از کانال سوئز را برای این کشورها از بین خواهد برد. همچنین باید توجه داشت که ایران توافق تجارت ترجیحی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را به امضا رسانده است که ۲ کشور عضو این اتحادیه در حاشیه دریای خزر حضور دارند. تهران به واسطه همکاری با آنها می‌تواند صادرات خود را گسترش دهد.