دکتر مهدی جمشیدی*: رهبر انقلاب در چند سال اخیر تاکید دارند آن مفهومی که می‌تواند اهداف نظام اسلامی را تا حدود زیادی در خود جمع کند و نشان دهد، مفهوم «پیشرفت» است، و پیشرفت در معنای اسلامی با پیشرفت در فرهنگ غرب متفاوت است. یکی از ابعاد پیشرفت با معنای اسلامی عبارت است از «سبک زندگی / شیوه زیستن / فرهنگ زندگی»، و سبک زندگی، تابع تفسیر ما از «هدف زندگی» است و هدف زندگی نیز در «مکتب/ ایدئولوژی» طراحی می‌شود. اگر از منظر معنوی نگاه کنیم، چون هدف انسان، «رستگاری/ فلاح/ نجاح» است، باید به سبک زندگی اهمیت دهیم و اگر به معنویت اعتقاد داشته باشیم، برای «زندگی برخوردار از امنیت روانی و اخلاقی»، باز پرداختن به سبک زندگی، مهم است. از آنجا که مصداق عینی و خارجی پیشرفت اسلامی که هدف انقلاب اسلامی است، ایجاد تمدن نوین اسلامی است، می‌توان گفت تمدن نوین اسلامی دو بخش دارد: بخش «ابزاری/ وسیله‌ای/ سخت‌افزاری» و بخش «اصلی/ اساسی/ نرم‌افزاری». بخش ابزاری عبارت است از علم، صنعت، اقتصاد و سیاست که در اینها، با وجود فشارها و تحریم‌ها، پیشرفت خوب بوده است. بخش اصلی، که همان سبک زندگی است مشتمل بر مسائل قلمروهای خانواده، ازدواج، مسکن، لباس، مصرف، خوراک، تفریحات، خط، زبان، کسب‌وکار، رفتار کاری، رفتارهای اجتماعی، رفتارهای سیاسی، رفتارهای رسانه‌ای، سفر، نظافت و طهارت و... است که به این امور در اصطلاح اسلامی «عقل معاش» گفته می‌شود و در کتب حدیثی اصیل و مهم ما بابی به‌ نام «کتاب ‌العشره» وجود دارد، چنانکه در قرآن کریم نیز آیات فراوانی در این ‌باره به چشم می‌خورد. بدین‌جهت، همان‌طور که در فقه و حقوق اسلامی زیاد کار کرده‌ایم، باید در «اخلاق اسلامی/ عقل عملی اسلامی/ آداب زندگی اسلامی/ سلوک عملی اسلامی» هم کارهای پرحجم و باکیفیت انجام دهیم. واقعیت مهم این است که اگر در بخش اصلی، پیشرفت نکنیم، پیشرفت‌های بخش ابزاری نه می‌توانند ما را «رستگار» کنند، نه می‌توانند به ما «امنیت و آرامش روانی» ببخشند؛ همچنان‌که در جوامع غربی به این آفت دچار شده‌اند و مبتلا به «بی‌هدفی»، «پوچی»، «ناامیدی» و «عدم ‌امنیت در اجتماع و خانواده» هستند. اگر جامعه به «ثروت و قدرت مادی» دست یابد، تازه به یک حیوان سیر و قدرتمند تبدیل می‌شود، در حالی‌ که از نظر اسلام، ارزش «انسان گرسنه» از «حیوان سیر» بیشتر است. بنابراین، «اصل» این است که ما سبک زندگی خود را اصلاح کنیم (آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای؛ در دیدار جوانان، ۲۳ مهر ۱۳۹۱).

در مقابل، جریان‌هایی وجود دارند که امر اجتماعی در نظرشان، «مغفول» و «مهجور» است و جز در مواقعی که استفاده ابزاری از آن به تحقق پاره‌ای منافع می‌انجامد، به آن اعتنا نمی‌کنند. از جمله «نیروهای تکنوکرات» -عمل‌گرایان اشرافی - که فقط به «توسعه‌یافتگی» می‌اندیشند و از آن نیز وجوه «سخت» و «مادی» و «صنعتی» اش را اراده می‌کنند و در حلقه‌های بسته و غیرشفاف تصمیم می‌گیرند، جامعه را هیچ می‌انگارند و امر اجتماعی را در لابه‌لای چرخ‌های پولادین توسعه و رشد اقتصادی تک‌سویه و سرمایه‌سالارانه منهدم می‌کنند. از این ‌رو، دوره حاکمیت تکنوکرات‌ها، همیشه دوره «انقباض» و «فروبستگی» امر اجتماعی بوده است. همچنین باید افزود «نیروهای لیبرال» - روشنفکری سکولار - نیز که به‌دنبال «توسعه سیاسی» هستند و تجدد غربی را نهایت خواسته‌ها و مقاصد خود می‌شمارند، در علایق انتزاعی و روشنفکرانه خود غرق هستند و با زبان و دغدغه‌های روزمره و واقعی مردم بیگانه‌اند. پس جریان‌هایی که مبتنی بر «تقدم امر اقتصادی» یا «تقدم امر سیاسی» شکل گرفته‌اند، خواه‌ناخواه، به امر اجتماعی گزند می‌رسانند و مردم را عامدانه به فراموشی می‌سپارند.

همچنین باید گفت توصیف امر اجتماعی با تعبیر «سبک زندگی» نیز ناشی از دقت‌نظر و باریک‌اندیشی رهبر انقلاب است که ایشان این مفهوم «لطیف» و «همه‌فهم» را مطرح کرده و بر آن اصرار ورزیده‌اند تا بتدریج در ذهنیت جمعی ریشه بدواند و جاگیر شود. آری! باید «تحول» را از همین سطح «عینی» و «روزمره» که ناظر به «زندگی واقعی و جاری توده‌های مردم» است آغاز کرد؛ این سطح خرد و پیش‌پا افتاده، دگرگونی‌های کلان و پهن‌دامنه را رقم خواهد زد.

از نظر ایشان، غرب متجدد، عالم مبتنی بر سه عنصر است: یکی «ماده‌زدگی» که به ‌معنی زوال معنا و معنویت الهی در سبک زندگی غربی است، دیگری «ابتذال‌گرایی» که دلالت بر طغیان اباحه‌گری و نفسانیت در سبک زندگی غربی دارد، و «ستیزه‌جویی» که نمایانگر تنازع جنگل‌وار برای بقا و تفوق در سبک زندگی غربی است. از این ‌رو، نگاه ایشان به غرب و مبادی نظری و عملی آن، «انتقادی» و «ابطالی» است، به‌طوری‌ که ایشان در عین ‌حال‌ که معتقدند ما می‌توانیم پاره‌ای از اجزا و عناصر تمدن غربی را اخذ و اقتباس کنیم اما کلیت و مبادی آن را نمی‌پذیریم و «دنباله‌رو» و «پیرو» آن نیستیم، بلکه چون تاریخ انقلاب اسلامی، ذیل تاریخ تجدد نیست و از اقتضائات آن تبعیت نمی‌کند. انقلاب اسلامی، از «جهان معنایی الهی» برخاسته و در پی احیای زندگی خداپسندانه و نظام‌سازی و ساختارپردازی اجتماعی بر اساس تعالیم و معارف دین است، در حالی ‌که غرب از دوره تجدد، «دین» را به ‌حاشیه راند و خواست و رضایت جمعی را ملاک قرار می‌دهد.

بحران‌ها و چالش‌های بزرگی که اکنون جامعه غربی با آنها مواجه است و آن را در معرض «فروپاشی» و «انحطاط» قرار داده است، در عمل نشان می‌دهد که غرب در مقام جامعه‌پردازی و تدبیر زندگی اجتماعی، شکست خورده و هرگز استحقاق الگو واقع ‌شدن ندارد. جامعه غربی در درون خودش، در حال تهی ‌شدن و پوک ‌شدن است؛ «خشونت» و «جنایت» در مقیاس وسیع، امنیت را از پیکر جامعه زدوده است؛ خلأ‌ها و نقصان‌های معنوی و روحی، انسان غربی را با «پریشانی» و «سرگردانی» و «تشویش‌خاطر» روبه‌رو کرده است؛ بنیان «خانواده»، بشدت متزلزل و بی‌ثبات شده است؛ «مذموم‌ترین روابط غیراخلاقی و حیوانی» ازجمله هم‌جنس‌بازی شایع شده است؛ «فردگرایی» و «خویش‌مرکزبینی» و «خودخواهی»، قوام و کیان جامعه را مخدوش کرده است؛ «مادی‌اندیشی» و «پول‌پرستی»، موجب شده وجدان اخلاقی و حس فداکاری و دیگرخواهی از میان برود. برخلاف تصویرسازی‌های رسانه‌ای و دروغین، زندگی در غرب دستخوش مصائب و دشواری‌های بسیاری از این ‌دست است و غرب نتوانسته به وعده‌های بلندپروازانه خود درباره ایجاد آرمان‌شهر عمل کند. 

اصل وقوع «انقلاب اسلامی» در جهانی که تجدّدزده بود و در جامعه‌ای که در اختیار ایالات‌متحده آمریکا قرار داشت و طی 50 سال، به ‌صورت فشرده و آمرانه، برنامه متجددسازی اجرا شده بود، در عمل نشان داد که می‌توان مقاومت کرد و شورید و وضع را به‌نفع خود تغییر داد. اگر امام خمینی به چنین «نشدن‌ها» و «امتناع‌ها»یی می‌اندیشد، باید به ‌طورکلی، فکر انقلاب و انقلابی‌گری را از ذهن خود بیرون می‌کرد و تسلیم اقتضائات و محدودیت‌های تحمیلی تجدد می‌شد، حال ‌آن ‌که از همان آغاز، به «آرمان‌های بلندپروازانه» و «مقاصد رسولانه» اندیشید و اراده خود را معطوف به تحولات پهن ‌دامنه کرد. پس از انقلاب نیز ایشان بر همین مدار و مبنا حرکت کرد و حتی اندکی در مقابل فشارها و سنگ‌اندازی‌های بی‌سابقه دولت‌های غربی، عقب ننشت و مرعوب نشد. جنگ امروز، بیش از هر چیز، «جنگ اراده‌ها» است و آن کسی پیروز این جنگ است که صاحب عزم راسخ و آهنین است و تهدیدها و فضاسازی‌ها، او را منفعل نمی‌کند. در این‌ میان، بیش از هر چیزی باید به امداد و نصرت الهی تکیه کرد، نه ‌اینکه در محاسبات و معادلات مادی غرق شد:

به ‌قطع نباید جامعه را در برابر تصرفات و تعدی‌های غرب به حال خود «رها» کرد و به ‌نام «آزادی» و «تکثر فرهنگی»، زمینه را برای اشاعه ‌یافتن سبک زندگی غربی فراهم کرد. از جمله منافذ فرهنگی که غرب تاکنون برای نفوذ فرهنگی از آنها استفاده کرده است، عبارتند از: «برنامه توسعه»، «علوم‌‌انسانی ‌‌سکولار» و «فضای مجازی غربی». برنامه توسعه، آنچنان در ذهن‌های رسوب کرده که به‌عنوان اصل ‌موضوعه، پذیرفته شده و گویا تنها راه ممکن است. در سال‌های اخیر، «سند توسعه پایدار» در مراکز غربی، ساخته ‌و پرداخته شده و در قالب الگوی عام و جهانی به همه جوامع القا شده است. «سند آموزشی 2030»، یکی از اضلاع این برنامه کلان بود که رهبر انقلاب، صریح و قاطع با آن مخالفت کردند. به ‌هر حال واضح است که برنامه توسعه، به بازتولید رسمی تجدد و سبک زندگی غربی منجر می‌شود و ما تا زمانی‌که از این الگو عبور نکنیم و الگوی پیشرفت اسلامی- ایرانی را در دستور کار قرار ندهیم، همچنان با چرخه مخرب ایجاد سبک زندگی غربی، دست ‌به‌ گریبان خواهیم بود.  

* استاد دانشگاه

 

اساس هر تحولی از نقطه فرهنگ آغاز می‌شود. این مطلب از آیه 11 سوره رعد نیز قابل برداشت است، آنجا که خدا می‌فرماید: إِنَّ‌الله لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّى یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم. حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای در ذیل تفسیر این آیه می‌فرمایند: «مطلبی که من می‌خواهم به شما عرض کنم، حول و حوش یک آیه قرآن است. آیه معروفی است: «انّ‌الله لایغیّر ما بقوم حتّی یغیّروا ما بأنفسهم». تغییرات به دست شماست. کلید تحولات اجتماعی و تحولات عظیم در دست شماست؛ مضمون آیه این است. یک جای دیگر در یک دایره محدودتر می‌فرماید: «ذلک بأنّ‌الله لم یک مغیّرا نعمه أنعمها علی قوم حتّی یغیّروا ما بأنفسهم». این آیه، پسرفت را می‌گوید. خدای متعال پسرفت را نصیب هیچ کشوری نمی‌کند، مگر خودشان به دست خودشان بکنند. تغییر موجب پسرفت را خود ملت‌ها به وجود می‌آورند. و شبیه این مضمون در آیات متعدد دیگری هم هست که مرجعش به همین است (18/۰۸/1385 بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان).

به این ترتیب باید فرهنگ به معنای عام و سبک زندگی به معنای خاص را نقطه کلیدی در تحول ملت‌ها و دولت‌ها دانست. انقلاب اسلامی، تحولی بود که نقطه آغاز آن یک تحول فرهنگی بود. مردم قطار ترمز بریده دستگاه فرهنگی پهلوی را که با سرعت به سمت غربی شدن و اضمحلال فرهنگ دینی و ایرانی می‌رفت متوقف کردند و روی به سوی ارزش‌های دینی و اسلامی آوردند. این تغییر سبک زندگی نقطه آغازین انقلاب بود و اگر قرار است انقلاب تداوم بیابد، این نقطه باید حفظ شده و به سمت اصلاح و پیشرفت حرکت کند. بعید نیست بسیاری از مشکلاتی که در جریان انقلاب با آن مواجه شده باشیم، به خاطر عیوب فرهنگی ریشه‌دوانده در شاکله ذهنی ما باشد. نکته‌ای که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز به آن اشاره کرده‌اند: 

«عیوب اساسی در سبک زندگی ما است؛ این دیگر مربوط به مسؤولان نیست، مربوط به خود ما و شما آحاد مردم است. ما در سبک زندگی مشکلاتی داریم: یکی از مشکلات ما، مصرف‌گرایی است؛ یکی از مشکلات ما، اسراف و زیاده‌روی و زیاد خرج کردن است؛ یکی از مشکلات ما رفاه‌طلبی افراطی است؛ یکی از مشکلات ما اشرافی‌گری است. اشرافی‌گری متأسفانه از طبقات بالا سرریز می‌شود به طبقات پایین؛ آدم متوسط - [یعنی] از قشرهای متوسط- هم وقتی می‌خواهد میهمانی بگیرد، وقتی می‌خواهد عروسی بگیرد، مثل اشراف عروسی می‌گیرد. این عیب است، این خطا است، این ضربه به کشور می‌زند. زیاد مصرف کردن، زیادی خواستن، زیادی خوردن، زیادی خرج کردن، جزو عیوب مهم ما است در سبک زندگی‌مان». (1/۱/1397 بیانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی).

 به هر ترتیب باید دانست مساله سبک زندگی و شاکله فرهنگی از آن دست موضوعاتی است که باید به دقت مورد توجه سیاست‌گذاران و فعالان انقلاب قرار گیرد. بخشی از جهاد تبیین باید متمرکز بر این مساله باشد و قطعا یکی از بهترین منابع برای تبیین سبک زندگی اسلامی، زندگینامه شهیدان است؛ مطلبی که رهبر معظم انقلاب چندین بار موکدا به آن پرداخته‌اند و در یکی از بیانا‌ت‌شان فرموده‌اند: ما در بیان زندگینامه شهیدان سعی کنیم خصوصیات زندگی اینها و سبک زندگی اینها و چگونگی مشی زندگی اینها را تبیین کنیم، این مهم است. خب، هیجان جنگ و رفتن در میدان جنگ یک مساله است که چیز باارزشی است که کسانی جان‌شان را کف دست بگیرند و بروند بجنگند؛ لکن روحیات، خصوصیات زندگی، سابقه و پشتوانه فکری و اعتقادی شخص هم یک مسأله دیگری است که این خیلی مهم است. این شهیدی که شما از یاد او و فداکاری او و شهادت او در میدان جنگ به هیجان می‌آیید، در داخل زندگی خانوادگی چه‌جوری مشی می‌کرده، در محیط عادی زندگی چه‌جوری عمل می‌کرده؛ اینها خیلی مهم است؛ یا نسبت به مسائلی که امروز برای ما مهم است، اینها چه‌جوری عمل می‌کرده‌اند. 

فرض بفرمایید ما امروز درباره اسراف، درباره تعرض و تجاوز به اموال بیت‌المال، درباره اشرافی‌گری حساسیت نشان می‌دهیم، یعنی [اینها] چیزهایی است که امروز برای مجموعه دلسوز جامعه ما مسائل مهمی است، مسائل مطرحی است؛ این شهدای عزیز ما آن روزی که زنده بودند و زندگی می‌کردند در داخل شهرهای‌شان، در داخل خانواده‌های‌شان، نسبت به این قضایا چه‌جوری بودند. 

تلویزیون یک برنامه‌ای را دیروز، پریروزها پخش می‌کرد از بعضی از شهدا که بنده تصادفا چند دقیقه‌ای دیدم؛ آنچه درباره آن شهیدان گفته می‌شد، یا در وصیت‌نامه آن شهیدان درج شده بود، انسان را واقعا از عظمت روحی این شهید متحیر می‌کند. می‌گوید من درس خواندم و می‌ترسم که این درس خواندن من - که خرجی برایش شده و هزینه‌ای شده - تحمیل بر بیت‌المال بوده و این به گردن من باشد؛ وقتی که من شهید شدم موتور گازی من را بفروشید، پول‌های بانک من را بگیرید، بروید بدهید به بیت‌المال به ‌جای آن! اینها درس است؛ اینها درس است. 

وضع عادی زندگی ‌کردن شهدا چه‌جوری بوده؟ فرض بفرمایید ازدواج‌شان؛ در این خاطرات شهدا که زندگینامه شهدا [است‌] - حالا تا آن مقداری که بنده دیده‌ام و خوانده‌ام و نگاه کرده‌ام - در چند مورد بحث ازدواج اینها مطرح می‌شود؛ چگونگی ازدواج اینها، رفتار اینها در گزینش همسر - دنبال چه‌جور همسری بودند - بعد مراسم ازدواج، بعد نوع رفتار با خانواده‌ها، اینها همه قله‌های اخلاق اسلامی است. امروز ما گرفتاریم؛ ما امروز به این چیزها احتیاج داریم. امروز جوان ما برای ازدواج، برای گزینش همسر چه‌جوری فکر می‌کند و چه‌جوری باید فکر کند؟ آن الگو را باید در مقابل او نگه داشت؛ اینها الگو هستند، شهدای ما الگو هستند. گاهی بعضی‌ها پیش ما شکایت می‌کنند که ما الگو به جوان‌های‌مان نشان نمی‌دهیم؛ خب، این هزاران الگو؛ ۳۰۰۰ الگو در این استان، ۱۸۰۰ الگو در این استان، و هزاران الگو در استان‌های گوناگون، اینها را برجسته کنید؛ سیمای منور اینها را درست در مقابل چشم جوان‌ها نگه دارید. من البته با این آلبوم و مانند اینها مخالفتی ندارم اما کار [اصلی‌] اینها نیست؛ بیان آنچه اینها در زندگی‌شان عمل می‌کردند، چه‌جوری عمل می‌کردند، چه‌جوری رفتار می‌کردند، چه‌جوری خرج می‌کردند، به وظیفه چه‌جوری نگاه می‌کردند، این یکی از آن مسائل بسیار مهمی است که می‌تواند الگوسازی کند. 

(5/۷/1395 - بیانات در دیدار اعضای ستادهای برگزاری کنگره شهدای استان‌های کهگیلویه‌و‌بویراحمد و خراسان شمالی)