علیرضا حجتی: چشم‌انداز احیای برجام هر روز کمرنگ‌تر از قبل می‌شود. به نتیجه نرسیدن مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا با تسهیل‌گری مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی در دوحه، ابهام‌ها درباره بازگشت برجام را بیشتر کرد. در جریان مذاکرات 2 روزه در قطر، واشنگتن بدون هیچ ابتکار جدیدی و با نشان ندادن انعطاف در خواسته‌های زیاده‌خواهانه قبلی خود، بر رویکردش مبنی بر ارائه نکردن هیچ گونه تضمینی به تهران برای پایداری توافق اصرار ورزید تا وضعیت توافق هسته‌ای را در آشفتگی بیشتری قرار داده و آن را به آستانه شکست قطعی برساند. 

در همین زمینه، مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی در توئیتی نوشته است: «پس از سفرم به تهران و مذاکرات نزدیک در دوحه، پیام من به عنوان هماهنگ‌کننده برجام این است که پس از بیش از یک سال مذاکره، خطر عبور نکردن از خط پایان را داریم. ما باید در اسرع وقت توافق را منعقد کنیم و به اجرای کامل برجام برگردیم».

بخشی از آشفتگی پیرامون فرجام برنامه هسته‌ای ایران در اینجاست که هیچ راه‌حل جایگزین و آلترناتیوی ما به ازای توافق با ایران و جلب نظر کشورمان وجود ندارد. طی قریب به 20 سال از آغاز مناقشه غرب با ایران در پرونده هسته‌ای از سال 82، تمام مسیرهای دیپلماتیک و گزینه‌های سخت و نیمه‌سخت دیگر آزموده شده است؛ از توافق سیاسی (سعدآباد تا برجام) گرفته تا اقدامات خرابکارانه در تاسیسات هسته‌ای ایران (ویروس استاکس نت تا عملیات در نطنز و کرج) و ترور دانشمندان هسته‌ای ایران، تمام این دستور کارها هم با رویکرد «غنی‌سازی صفر» یا Zero Enrichment و تعطیلی کامل برنامه غنی‌سازی ایران صورت گرفت. 

با این وجود از نقطه نظر غربی‌ها، گزینه نظامی و حمله رسمی به تاسیسات هسته‌ای ایران تنها راه‌حل - البته ناممکن- باقی مانده است، چرا که باز هم نتیجه مورد نظر واشنگتن و تل‌آویو را به دنبال نخواهد داشت، به این خاطر که برنامه هسته‌ای ایران یک «پروژه» نیست که بتوان با عملیات نظامی آن را از بین برد، بلکه برنامه هسته‌ای ایران تبدیل به «دانش» شده است. بنابراین یکی از دلایلی که مقامات دولت بایدن در فواصل مذاکرات وین 7 تا امروز عنوان می‌کنند مبنی بر اینکه توافق دارد مزایای اولیه خود را از دست می‌دهد به این خاطر است که برجام در سال 2015 به عنوان یک توافق پایه‌ای برای عزیمت به توافقات مکمل و طولانی‌تر درباره موضوعات دیگری مثل برنامه موشکی و نفوذ منطقه‌ای ایران نشانه‌گذاری شده بود اما خروج ترامپ از توافق، این برنامه را به هم زد. درست به این دلیل است که بایدن و بلینکن بارها گفته‌اند آمریکا در رنج قضاوت نادرست ترامپ درباره برجام قرار دارد. 

چالش اصلی واشنگتن هم در اینجاست که با توجه به پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران، هم نیاز به توافق با ایران برای مهار سرعت برنامه هسته‌ای تهران دارد و هم چاره‌ای جز توافق و واگذاری امتیازات عمده به کشورمان ندارد؛ این موضوعی است که هنری کیسینجر هم در مصاحبه آخر خود با «اسپکتیتور» بیان کرده است. دیپلمات کهنه‌کار و رئالیست می‌گوید: «اکنون مشکل مذاکرات هسته‌ای موجود این است که بازگشت به توافقی که برای شروع ناکافی بود، برای تغییر آن در جهتی که ظاهرا برای دشمن (ایران) قابل تحمل‌تر باشد، بسیار خطرناک است. بنابراین تمام نگرانی‌هایی که درباره توافق اولیه داشتم، اکنون خواهم داشت. من هنوز بندهای توافق را ندیده‌ام اما واقعا هیچ جایگزینی برای حذف توان هسته‌ای ایران وجود ندارد».

با این وجود گزاره‌هایی که درباره پلن B شکست برجام در رسانه‌های غربی مطرح شده بسیار محدود و تقریبا غیرعملیاتی است. تنها گزینه‌هایی که روی میز است ادامه تحریم‌های نفتی علیه ایران، بازگشت به ماجراجویی‌های خرابکارانه علیه برنامه هسته‌ای ایران و تشکیل یک ائتلاف منطقه‌ای به رهبری اسرائیل علیه ایران است. درباره این سناریو نشریه فارن افرز اخیرا در مطلبی نوشت: «احیای برجام بهترین راه برای کنترل برنامه هسته‌ای ایران است اما حالا که دستیابی به این هدف با احتمال شکست روبه‌رو شده به نظر می‌رسد واشنگتن در حال نزدیک شدن به رویکردی است که اسرائیل در قبال ایران در پیش گرفته است. لازمه این رویکرد تنگ‌تر کردن حلقه محاصره اقتصادی علیه ایران با خروج این کشور از بازار نفت است». فارن افرز همچنین با اشاره به تشکیل ائتلاف رژیم صهیونیستی با اعراب علیه ایران با حمایت آمریکا می‌نویسد: «این اقدام دولت بایدن یعنی واگذاری امنیت منطقه به تل‌آویو رویکردی بسیار خطرناک است، چرا که پلیسی که آمریکا برای منطقه انتخاب کرده هیچ تلاشی برای اجتناب از درگیری صورت نمی‌دهد و برعکس به شکل واضح و آشکار برای افزایش تنش در منطقه فعالیت خواهد کرد. واشنگتن باید استراتژی متفاوتی در پیش گیرد که هدف آن حفظ امنیت منطقه از طریق تشویق برای شکل‌گیری روابط دیپلماتیک بین کشورهای عربی و ایران باشد». 

از طرف دیگر دیپلمات‌های اروپایی و مقام‌های سابق ایالات‌متحده به شبکه «ان‌بی‌سی» آمریکا گفته‌اند احتمالا واشنگتن تحریم‌های جدیدی را علیه ایران اعمال خواهد کرد و به دنبال اجرای دقیق‌تر تحریم‌های موجود با تمرکز ویژه بر هدف قرار دادن فروش نفت تهران به چین است. طبق این گزارش، «عملیات خرابکارانه احتمالی علیه برنامه هسته‌ای ایران نیز می‌تواند روی میز باشد». بر اساس گزارش ان‌بی‌سی، «مقامات سابق، دستیاران کنگره و تحلیلگران گفتند با توجه به اینکه چشم‌انداز نجات برجام به طور فزاینده‌ای تیره به نظر می‌رسد، دولت بایدن تحت فشار فزاینده‌ای در واشنگتن و همچنین از سوی متحدان خاورمیانه‌ای برای بررسی گزینه‌های دیگر به منظور مقابله با برنامه هسته‌ای ایران قرار گرفته است». تمام کارشناسان و تحلیلگران بین‌المللی تقریبا بر این مساله اتفاق نظر دارند که موضوع هسته‌ای ایران جز توافق با کشورمان و واگذاری امتیاز هیچ آلترناتیو و جایگزینی ندارد. همان‌طور که گفته شد تنها اقدامی که واشنگتن از پلن B ‌در دستور کار قرار داده به‌روزرسانی تحریم‌ها علیه صادرات نفت ایران است که در کارایی این اهرم هم تردیدهای فراوانی وجود دارد. در حقیقت واشنگتن با توجه به استفاده کامل از بسته تحریمی خود در دوره فعلی، برای آنکه بتواند یک واحد فشار تحریمی به ایران وارد کند کار راحتی ندارد و باید انرژی مضاعفی صرف کند، چه اینکه در این مسیر باید با چین هم سرشاخ شود. چین و روسیه بشدت نسبت به رویکرد برجامی دولت بایدن انتقاد دارند و شکاف پکن و مسکو با غرب و همسویی با ایران به چالش‌های موجود در برخورد با برنامه هسته‌ای به وضوح پیشرفته شده ایران می‌افزاید. 

***