علیرضا حجتی: بن‌بست مذاکرات هسته‌ای به سرعت در حال حرکت به سمت شکست احیای برجام است و ظاهرا امیدی برای امیدواران به احیای توافق در آینده نزدیک باقی نگذاشته است. حال پرسش اصلی این است: چه طرفی مسؤول شکست مذاکرات و پروژه احیای برجام است؟ 

ایران از همان آغاز مذاکرات وین با شروع به کار دولت بایدن، بویژه از دور ششم به این سو، با علم به نارسایی‌ها و ایرادات ساختاری برجام که در مقام اجرا هم، آورده ایران از این توافق را تقریبا هیچ کرده بود، اعلام کرد به دنبال احیای برجام 2015 نه یک کلمه کم نه یک کلمه زیاد است و دولت آمریکا به دلیل سابقه خروج غیرقانونی از توافق، این بار باید تضمین دهد از توافق خارج نمی‌شود اما جو بایدن از زمان آغاز کارزار انتخاباتی خود اعلام کرده بود به دنبال توافق گسترده و طولانی‌تر با ایران است؛ عنوانی که بعدها از سوی «هایکو ماس» وزیر سابق خارجه آلمان «برجام پلاس» نام گرفت. 

درباره تضمین، واشنگتن به صراحت اعلام کرد با توجه به ساختار سیاسی این کشور نمی‌تواند به تهران تضمین دهد. «آنتونی بلینکن» وزیر خارجه دولت بایدن در این باره گفت: «در نظام [حکومتی] ما، نمی‌توان چنین ضمانت سخت و سریعی فراهم کرد. رئیس‌جمهور بایدن می‌تواند با قاطعیت بگوید تا زمانی که ایران به توافق پایبند باشد، در کسوت رئیس‌جمهور چه کاری انجام خواهد داد یا چه کاری انجام نخواهد داد اما ما نمی‌توانیم رؤسای‌جمهوری بعدی را [به انجام کاری] ملزم کنیم. این موضوعی است که درباره آن صحبت می‌کنیم». 

مقامات دولت بایدن طی یک سال گذشته بویژه در واکنش به پیشرفت برنامه غنی‌سازی ایران بارها عنوان کرده‌اند توافق دارد مزایای اولیه خود را از دست می‌دهد. رمزگشایی از این عبارت آمریکایی‌ها را «لس‌آنجلس تایمز» اخیرا در گزارشی مبسوط انجام داد. بر اساس گزارش این روزنامه آمریکایی، برجام در دولت باراک اوباما بر منطق نفوذ به ساختار تصمیم‌گیری ایران استوار شده و به همین سبب، سبک خاصی از رفع تحریم‌ها را می‌طلبد که در نهایت نباید به انتفاع اقتصادی ایران منجر شود. زمانی که باراک اوباما سال ۲۰۱۵ به برجام دست یافت، در برابر منتقدانش همواره این نکته را روشن می‌کرد که برجام بر «منطق نفوذ» به ساختار تصمیم‌گیری‌های سیاسی ایران استوار شده و نه‌ تنها «منطق انتفاع» اقتصادی برای ایران را دنبال نمی‌کند، بلکه ساز‌و‌کارهایی برای جلوگیری از آن دارد. 

حتی فراتر از آن «جان کربی» هماهنگ‌کننده ارتباطات استراتژیک در شورای امنیت ملی کاخ سفید اواخر هفته گذشته اعلام کرد مذاکرات بر سر «برجام جدید» تقریبا کامل شده است. وی درباره آینده نامعلوم احیای توافق هسته‌ای با ایران مدعی شد: «مذاکرات درباره یک برجام جدید، تقریبا کامل شده است. [توافق] اکنون روی میز است. اینکه بخواهند توافق را بپذیرند یا نه، با ایران است». واضح است منظور این مقام ارشد کاخ سفید از برجام جدید چیزی غیر از توافق 2015 است. 

گام آخر برای باقی نگه داشتن امیدها برای احیای برجام را هفته گذشته مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی برداشت و در یادداشت خود در روزنامه فایننشال‌تایمز با عنوان «اکنون زمان نجات توافق هسته‌ای ایران است» از طرح و پیش‌نویس جدید خود خبر داد اما ارزیابی‌ها از متن پیشنهادی بورل حاکی است این همان متن پیش‌نویس آمریکایی‌ها در ماه مارس (اسفند 1400) است که برای ایران فاقد انتفاع محسوب می‌شود، چه اینکه «ند پرایس» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا هم به صراحت اعتراف کرد متن بورل همان طرح تیم آمریکایی است! پرایس درباره طرح جدیدی که مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی درباره بازگشت به اجرای کامل برجام پیشنهاد داده، گفت:‌ «این پیشنهاد (طرح بورل) بر اساس توافقی تنظیم شده که روی میز قرار دارد و از ماه مارس آماده پذیرش آن هستیم. این ایران است که مانع بازگشت به پایبندی به توافق برجام است». 

شباهت متن بورل با آمریکایی‌ها تا حدی واضح است که حتی منابع غربی و افراد نزدیک به تیم آمریکایی هم اعتراف کرده‌اند این متن انتظارات تهران را برآورده نمی‌کند. طبق گزارش المانیتور، «علی واعظ» مدیر پروژه ایران «گروه بین‌المللی بحران» و از افراد نزدیک به راب مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران و رئیس تیم مذاکره‌کننده آمریکایی در وین گفت پیشنهاد اتحادیه اروپایی کمتر از انتظارات ایران است و بعید است شکاف‌های باقیمانده بین ۲ طرف را پر کند. واعظ گفت: «تصور اینکه بتوان هر نوع فرمول قابل قبولی را در این مرحله یافت، واقعا سخت است». تنها کارکرد متن پیشنهادی بورل برای غربی‌ها این است که مستمسکی برای مقصر قلمداد کردن ایران و انداختن مسؤولیت شکست مذاکرات بر گردن تهران است. 

در آخرین خبرها از متن پیشنهادی جوزپ بورل، منابع العربی‌الجدید ادعا کردند حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران روز چهارشنبه گذشته در تماس تلفنی با بورل ملاحظات ایران درباره این پیشنهاد را به وی ابلاغ کرده و گفته است ایران به طور کلی مخالفت‌هایی با طرح دارد اما تاکنون به طور رسمی مخالفت خود را اعلام نکرده است. 

این منابع می‌گویند مسؤولان ایرانی معتقدند طرح اروپایی چیز مهم و بزرگی به پیش‌نویس توافقی که مارس گذشته مطرح شد، اضافه نمی‌کند و پیشنهاد کنونی به طور کافی ۳ مطالبه اصلی تهران را برآورده نمی‌کند. 

این منابع درباره مطالبات تهران تاکید کردند ایران خواهان گسترش چارچوب رفع تحریم‌ها، دادن ضمانت‌های کافی و همچنین اعلان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر بستن پرونده تضمین‌های مربوط به اختلافات میان تهران و آژانس است؛ اختلافاتی که به ۳ سایت هسته‌ای ایران مربوط می‌شود و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیش از این مدعی شده بود ایران در آنها فعالیت هسته‌ای اعلام‌نشده دارد. 

منابع نزدیک به مذاکرات هسته‌ای اعلام کردند پیشنهاد جدید بورل رفع تحریم‌های بخشی از موسسات و شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی- نه همه آنها - را شامل می‌شود و جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا نیز متعهد می‌شود دولتش به توافق احترام بگذارد.