مهدی هاشم‌زاده*: در چارچوب رویکرد توسعه صنعتی کشور در بسیاری از صنایع، با جلوگیری از واردات، اقدام به تغییر رویه و داخلی‌سازی فرآیند تولید شده است اما به دلیل عدم اتخاذ سیاست درست در ساخت ماشین‌آلات، این صنایع تنها رویکرد مونتاژی به خود گرفته‌اند و با صنعتی شدن فرسنگ‌ها فاصله دارند، در همین مسیر لزوم مدیریت واردات ماشین‌آلات بسیار مهم است و از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

متاسفانه در سازوکار صنعتی شدن کشور، به اشتباه به جای توسعه صنعت ماشین‌سازی و ساخت ماشین‌آلات، به توسعه مونتاژ رو آورده‌ایم و نتیجه این اقدام حرکت به سمت خام‌فروشی و عدم توسعه‌یافتگی و صنعتی شدن کشور است.  به طور مثال در بخش معدن به جای توسعه زنجیره ارزش از طریق فرآیندهای پایین‌دستی، تنها در بخش صادرات مواد خام به توفیق دست یافته‌ایم و عمده ماشین‌آلات این بخش نیز وارداتی است و این در حالی است که زنجیره ارزش بخش معدن به هیچ‌وجه توسعه نیافته و ماشین‌آلات صنعتی و معدنی رشد چندانی نکرده‎اند. 

در بخش پتروشیمی و صنایع فولادی نیز وضعیت به همین منوال است. این در حالی است که صنعتی شدن اقتصاد ایران و همه کشورهای توسعه‌یافته از مسیر ساخت و خودکفایی در ماشین‌آلات گذشته و می‌گذرد. رویکرد فعلی معاونت علمی در قانون جهش تولید دانش‌بنیان هم در همین راستا و به دنبال حذف معافیت واردات ماشین‌آلات و اخذ تعرفه گمرکی برای ایجاد امکان رقابت‌پذیری است. مساله بسیار مهمی که هم‌اکنون نیز در بعد وسیع‌تر در تفکیک وزارت بازرگانی با آن روبه‌رو هستیم؛ مساله جدا شدن بخش بازرگانی از بخش تولید کشور است که اثرات زیانباری را در تصمیم‌گیری‌ها داشته است.

یکی از موضوعات مهم در زمینه استراتژی توسعه صنعتی کشور، بحث توسعه صنعت ماشین‌سازی و ساخت ماشین‌آلات و ابزارآلات است که ابتدای راه توسعه صنعتی کشور است. در این زمینه باید به این نکته توجه کرد که استراتژی توسعه صنعتی مبتنی بر توسعه صنعت ماشین‌آلات و ابزارآلات بسیار سیاست مهمی است که پس از جلوگیری از واردات، امکان شکل‌گیری صنعت به معنای واقعی و نه مونتاژ آن و همچنین امکان صادرات ماشین‌آلات را فراهم خواهد کرد. بر همین اساس ضرورت دارد واردات در صنایع ماشین‌سازی مدیریت شود تا شاهد شکل‌گیری این صنعت و در نهایت رسیدن به توسعه صنعتی پایدار باشیم.

موضوع بسیار مهم در این بخش این است که نوآوری و رسیدن به تکنولوژی و توسعه صنعتی، بدون ساخت ماشین‌آلات معنایی ندارد و به معنای مونتاژ صرف است؛ اتفاقی که در صنعت خودروسازی فعلی رخ داده است و عملا با رویکرد واردات ماشین‌آلات به جای تولید، صنعت مادر نداریم و اصلا توسعه صنعتی رخ نداده است.

در همین رابطه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد که ضرورت مدیریت واردات در صنایع ماشین‌سازی را نمایان می‌کند:

• ارزبری بالای واردات ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی (سالانه 6 تا 10 میلیارد دلار)

• وجود بیش از 6 هزار واحد صنعتی فعال در حوزه ماشین‌سازی

• فعالیت بیش از 1200 شرکت دانش‎بنیان در عرصه تولید ماشین‎آلات پیشرفته

• ظرفیت بالای علمی و فناوری کشور و تعداد بالای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در رشته‌های مهندسی

• بازار بزرگ داخلی (بیش از 200 هزار میلیارد تومان در سال) و فرصت‌های صادراتی (به‌کارگیری توأمان سیاست جلوگیری از واردات و توسعه صادرات در صنعت ماشین‌سازی کشور)

متاسفانه تا پیش از این قانون، معافیت‌های بند «غ» ماده 119 قانون امور گمرکی نیز خود به مسأله‌ای بزرگ برای توسعه اقتصادی کشور و حمایت از تولید و توان داخل تبدیل شده است. در این بند آمده است «واردات ماشین‎آلات خطوط تولید که به تشخیص وزارت صمت و گمرک جمهوری اسلامی ایران، مورد نیاز واحدهای تولیدی، صنعتی و معدنی مجاز هستند، از پرداخت حقوق ورودی معافند» و این به معنای نابودی ماشین‌سازی داخلی است، زیرا خام‌فروشان داخلی با فشار به وزارت صمت، از این معافیت بیهوده و خلاف منافع ملی استفاده حداکثری می‌کنند و بخش اعظمی از نیاز خود را از طریق واردات پوشش می‌دهند و به این ترتیب کشور نه‌تنها با توسعه صنعتی مواجه نمی‌شود، بلکه همواره با ارزبری بسیار بالا، تن به واردات خواهد داد.

طی ۴ سال 95 تا 97، ماشین‌آلات وارداتی به طور میانگین 85 درصد از کل واردات، از معافیت بند «غ» استفاده کرده است. درصد بسیار بالای استفاده از این بند معافیت تعرفه وارداتی، بخوبی بیانگر ناکارآمدی این بند قانونی در اجرای قانون بوده است و نشان از مشمولیت بسیار بالای واردات ماشین‌آلات با بند معافیتی فوق دارد.

به طور کلی بیش از 80 درصد سهم واردات 8 مورد از 10 قلم اصلی وارداتی در حوزه ماشین‎آلات با معافیت حاصل از بند «غ» انجام شده و تقریبا از 10 قلم ماشین‎آلات اصلی وارداتی، عوارض گمرکی دریافت نشده و در اغلب موارد این اقلام معاف از پرداخت عوارض بوده است. از همین رو نیز باید این معافیت برداشته شود.

همه موارد فوق بیانگر اهمیت تولید ماشین‌آلات برای کشور است. در همین زمینه نیز در قانون جهش تولید دانش‌بنیان در جهت حرکت صنایع مختلف به سمت دانش‌بنیان شدن، مساله تعرفه‌گذاری هوشمند برای حمایت از شکل‌گیری تولید داخل ماشین‌آلات در نظر گرفته شده است تا امکان رقابت‌پذیری به وجود بیاید. از همین رو نیز معافیت‌های مختلف در نظر گرفته شده برای واردات ماشین‌آلات باید حذف و تعرفه‌گذاری هوشمند، جایگزین آن شود. 

 

* کارشناس اقتصاد