مهدی فیض‌اللهی*: درگیری 12 مرداد بین نیروهای آذربایجان و ارمنستان در منطقه لاچین را می‌توان در ادامه اهداف جنگ 44 روزه که معروف به جنگ دوم قره‌باغ است، ارزیابی کرد. وزارت دفاع جمهوری آذربایجان 12 مرداد در بیانیه‌ای اعلام کرد ارتش ارمنستان مفاد توافق آتش‌بس قره‌باغ به تاریخ ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ را نقض کرده است. درگیری اخیر منجر به تصرف تپه «ساری‌بابا» در امتداد رشته‌کوه قره‌باغ در قفقاز کوچک و بسیاری از ارتفاعات دیگر چون ارتفاعات بوزداغ (در ناحیه موروداغ کلبجر) توسط طرف آذربایجانی شد. این ارتفاعات که در فاصله 67 کیلومتری «خان‌کندی» واقع است، برای نیروهای آذربایجان فرصت مناسبی جهت تحت نظر گرفتن خان‌کندی فراهم کرده است. ارتفاعات مشرف به خان‌کندی نقش زیادی در تامین امنیت این شهر دارد. 

خرید تجهیزات و تسلیحات نظامی و در کل افزایش قدرت نظامی آذربایجان و برقراری ارتباط بهتر و مناسب با بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی مثل روسیه و همچنین نقش موثر انرژی و لوله‌های نفت و گاز جمهوری آذربایجان برای اروپا و اسرائیل، در سال‌های اخیر این کشور را در موقعیت برتری نسبت به ارمنستانی قرار داده که نه‌ تنها از نظر نظامی در موقعیت ضعیف‌تری قرار دارد، بلکه تا حدودی از مهم‌ترین بازیگر منطقه‌ای یعنی روسیه و پوتین نیز فاصله گرفته است. 

از اهداف جنگ دوم قره‌باغ برای جمهوری آذربایجان یکی بازپس‌گیری قره‌باغ کوهستانی از ارمنستان بود که این امر برای جمهوری آذربایجان به عنوان منافع حیاتی تعریف شده است. قره‌باغ از زمان فروپاشی شوروی به تصرف و اشغال ارمنستان درآمده و تاکنون شاهد درگیری‌های بسیار و گاه و بیگاه بین این ۲ کشور بوده و به عنوان منطقه مورد مناقشه باقی مانده است. ورود بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به بحران قره‌باغ، مساله را پیچیده‌تر و راه‌حل آن را دشوارتر کرده است. 

به دنبال آزاد‌سازی برخی اراضی توسط آذربایجان، این احتمال وجود دارد که ارمنستان نیروهای نظامی خود را از پیرامون لاچین، کلبجر و خان‌کندی خارج کرده و به دنبال آن ارمنی‌های ساکن در این مناطق نیز آنجا را ترک کنند. از تاریخ 17 مرداد شاهد خروج ارمنی‌ها از روستای زابوخ در شهر لاچین پس از گذشت نزدیک به 30 سال در راستای اجرای مفاد قرارداد سه‌جانبه آتش‌بس 10 نوامبر 2020 هستیم. 

از هدف بعدی جمهوری آذربایجان می‌توان تحت عنوان زیاده‌خواهی و زیاده‌طلبی یاد کرد، چرا که به دنبال تصرف و در اختیار گرفتن منطقه سیونیک ارمنستان یا حداقل ایجاد و تاسیس دالان زنگزور برای متصل شدن به نخجوان و به دنبال آن - و در اصل- اتصال به کشور ترکیه است. هر چند به نظر می‌رسد احتمال آن به دلایل زیادی از جمله مخالفت روسیه و تهدید جمهوری اسلامی ایران کم باشد.

منطقه سیونیک که در جنوب ارمنستان قرار دارد، از شرق توسط جمهوری آذربایجان و از غرب توسط نخجوان احاطه شده است و فقط مرز 44 کیلومتری از جنوب با جمهوری اسلامی ایران دارد. این منطقه با توجه به موقعیت استراتژیک و ژئوپلیتیک خاص خود نه ‌تنها برای آذربایجان، ترکیه و ارمنستان مهم است، بلکه برای جمهوری اسلامی ایران دارای جایگاه حیاتی است، چرا که ایران را از طریق زمین به قفقاز، روسیه و اروپا متصل می‌کند و با از دست رفتن این منطقه و تصرف آن، نه‌ تنها شاهراه خود را از دست می‌دهد، بلکه توسط آذربایجان (و ترکیه) شاهد تهدید‌های امنیتی و ارضی بسیاری چون مباحث پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم خواهد بود. 

جمهوری اسلامی ایران همان‌طور که در جنگ دوم قره‌باغ موضع خود را در قبال عدم تغییر مرزهای بین‌المللی و حفظ منطقه سیونیک با اعزام نیروهای نظامی و ارتش خود به نزدیکی مرزهای آذربایجان و ارمنستان و برگزاری رزمایش نشان داد و با توجه به تاکید رهبر انقلاب که «نباید مرزهای بین‌المللی تغییر کند»، از این مساله کوتاه نخواهد آمد. بنابراین به دنبال آن است این منطقه توسط محور آذربایجان- ترکیه- اسرائیل تصرف نشده و دسترسی ایران از دست نرود. البته باید اشاره شود که این موارد تضاد منافع روشن و آشکاری بین جمهوری آذربایجان و ترکیه با جمهوری اسلامی ایران ایجاد کرده است. 

با همه این اوصاف، با توجه به حضور و نفوذ روسیه در قفقاز بویژه قفقاز جنوبی که این مناطق را به عنوان خارج نزدیک خود تعریف کرده و بازیگری فعال سایر کشورها را در منطقه خارج نزدیک خود برنمی‌تابد و گرایش بیشتر آذربایجان به آمریکا نسبت به روسیه، به نظر می‌رسد در شرایط کنونی آذربایجان بیشتر به دنبال هدف اولیه و حیاتی خود یعنی بازپس‌گیری و کنترل بر کل منطقه قره‌باغ است. تصرف منطقه سیونیک ارمنستان یا ایجاد دالان زنگزور که به عنوان هدف بعدی توسط جمهوری آذربایجان دنبال خواهد شد، در این زمان نمی‌تواند عملی شود اما با بازپس‌گیری کل منطقه قره‌باغ، خطر تصرف یا تاسیس دالان زنگزور و ایجاد کنترل بر مرزهای ایران پدید می‌آید و با توجه به تعارض منافعی که با ایران خواهد داشت، این مساله تبدیل به بحرانی مابین آذربایجان و ایران خواهد شد.

* کارشناس ارشد مطالعات منطقه