نشست علمی «ارزیابی موقعیت ایران در مسیر پیشرفت» صبح روز چهارشنبه (19 مرداد) به همت مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی و با حضور محمد سلیمانی، عضو هیات علمی دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) و سیدعلی روحانی، معاون پژوهش‌های اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و جمعی از پژوهشگران علوم انسانی برگزار شد. 

در ابتدای مراسم، محمد سلیمانی با اشاره به بلندمدت بودن «امر توسعه» گفت: در بلندمدت اصلی‌ترین عاملی که اصلاح و تغییر را می‌سازد، «انگیزه» است. وقتی انگیزه وجود داشته باشد، ساختارها اصلاح می‌شود و وقتی ساختارها اصلاح شد، برون‌دادهای ساختاری و مظاهر توسعه را خواهیم دید. کشوری با انسداد توسعه مواجه خواهد بود که عامل «انگیزه» در آن کشور - حداقل در ۲ سطح سیاست‌گذاران و نخبگان- مخدوش شده باشد. 

وی افزود: جریان مخالف در حوزه‌ انگیزشی درباره اینکه شخص آیت‌الله خامنه‌ای پیش‌برنده‌ ایده‌ پیشرفت و انگیزاننده جامعه به سمت ایده‌ پیشرفت در کشور هستند، استراتژی سانسور را اتخاذ کرده‌اند و اساسا نمی‌خواهند ببینند در کشور شخصی هست که اولاً دغدغه پیشرفت ایران را دارد و در ثانی سیاست‌گذاران، دولت و نخبگان را در این مسیر به دنبال خودش می‌کشد. مطرح کردن ایده‌هایی مثل «اقتصاد مقاومتی»، «اقتصاد مردمی» و... توسط رهبر انقلاب و داشتن یک نگاه بلندمدت برای اصلاح وضع موجود از مصادیق این پیش‌برندگی است. 

سلیمانی در توضیح اینکه انگیزه در سطح اول -یعنی سیاست‌گذار- وجود دارد، به «دولت» در جمهوری اسلامی پرداخت و گفت: اگر دولتی روی کار باشد که ایده پیشرفت را قبول نداشته باشد و با سیاست‌های کلی نظام همسو نباشد، در آن دولت خاص ممکن است ما با وضعیت «انسداد توسعه» مواجه باشیم اما اگر دولتی را داشته باشیم که «ایده پیشرفت» را قبول داشته باشد و به تغییر ساختارهای سرمایه‌سالار موجود معتقد باشد و در این راستا کنش داشته باشد، می‌توان امیدوار بود. اگر چه تاکنون به عملکرد دولت نمره خیلی بالا نمی‌دهم اما برخی اتفاقات -مانند تاکید روی تجارت با همسایگان، تاکید روی گسترش ترانزیت، ارتقا و تعمیق روابط ایران با چین و روسیه و برخی کشورهای همسایه- نمودهایی از انگیزه دولت برای باز کردن مسیر توسعه است. پس چون این انگیزه وجود دارد، ما دچار انسداد نخواهیم شد. 

عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) افزود: اگر چه موانع زیاد است اما چون انگیزه پیشرفت در هر ۲ سطح در کشور وجود دارد، ما تلاش می‌کنیم و این موانع را دانه دانه برمی‌داریم. همچنین وجود نهادهای دوگانه مانند کمیته امداد، ستاد اجرایی و... نشان می‌دهد هر جا با ساختارهای موجود، کار پیش نرفته، نظام برای اینکه مسیر پیشرفت را باز کند، نهادی ایجاد کرده است. جهاد سازندگی در ابتدای انقلاب، مصداقی از این نهادها بود. وجود همین نهادهای دوگانه نیز نشان می‌دهد در مسیر پیشرفت قرار داریم. البته ایراداتی وجود دارد که داریم آنها را ترمیم می‌کنیم. مثلا چند سال پیش رهبر انقلاب به طور جدی، برای خروج نیروهای مسلح از اقتصاد – به ‌طور خاص در حوزه بانکداری- تذکر دادند. 

در ادامه این نشست، سیدعلی روحانی گفت: روایت رایج آن است که مشکلات اقتصادی ما به ۲ دسته خارجی و داخلی تقسیم می‌شود؛ از یک سو شأن و منزلت ایران در اقتصاد جهانی پایین آمده و از سویی مثلا نظام بانکی ما مشکل دارد، با تورم و بیکاری مواجهیم و... دلیل همه این موارد را نیز تحریم می‌دانند. در واقع در این روایت، گفته می‌شود مسائل داخلی ما ریشه خارجی دارد و ریشه مسائل خارجی ما نیز تحریم است. ریشه تحریم نیز پافشاری نابجای نظام بر برخی مواضعش است. جالب آنکه در این نگاه، مثلا می‌گویند دلیل اینکه ما نظام بانکی‌مان را اصلاح نمی‌کنیم، این است که تحریم هستیم. اگر روابط بین‌المللی داشتیم، دسترسی به برخی استانداردها داشتیم و نظام بانکی اصلاح می‌شد. خب! این تقلیل ماجرا به تحریم، نادان انگاشتن مخاطب است و برای مخاطب خیلی عام که دوست دارد حرف سیاسی بشنود، خوب است. 

معاون اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس افزود: خیلی سخت است بتوان مسائل داخلی کشور را به تحریم مربوط دانست. ما در مقام پرسشگر باید بپرسیم چه شد که در دهه 1390 فرآیندهای اصلاحی نظامات زیرساختی ما متوقف شد؟ سیاست‌گذار در این دوره همه این اصلاحات را متوقف کرد و گفت روابط خارجی‌ام را درست می‌کنم، همه اینها درست می‌شود. منظورش هم در واقع این بود که روابط خارجی‌ام را درست می‌کنم و همه چاله‌ها را با پول نفت پر می‌کنم و کسی نمی‌فهمد نظام بودجه‌ریزی، نظام مالیاتی، نظام بانکی و.. ما ایراد دارد. در دهه 1380 این اتفاق افتاد. من در همه این موارد، مصادیق عینی دارم. از رئیس یک سازمانی مطالبه کردند که چرا فلان لایحه را نمی‌آورید؟ گفت: حالا که نوبت به ما رسید، باید منضبط شویم؟ از دولت قبلی چرا مطالبه نکردید؟ بگذارید یک سال مستقر شویم، بعد! در حالی که سال هشتم مسؤولیتش تمام شد و آن لایحه اصلاحی را نیاورد. 

روحانی ادامه داد: مسائل داخلی ما ریشه داخلی دارد. در لایه‌های سیاسی، اراده اصلاح وجود ندارد. چون چاله‌ها با پول نفت پر می‌شود. بعد وقتی آن به مشکل می‌خورد، مشکلات را به تحریم نسبت می‌دهند. اواسط دهه 90 ما مجموعه مباحث و جلساتی برای اصلاح نظام بانکی داشتیم و همان موقع می‌گفتیم دهه 90، دهه از دست رفته است اما نه به خاطر تحریم، بلکه به خاطر نظام بانکی. نظام بانکی ما که باید پشتیبانی سرمایه‌گذاری و تامین مالی تولید را انجام دهد، خود دچار سرطانی شده که این سرطان کاملا خودساخته است و هیچ ربطی به تحریم ندارد و ریشه در سیاست‌های پولی و نظارتی غلط دارد که روی خصوصی‌سازی‌ در شرایط فقدان حکمرانی پولی سوار شد و نظام بانکی ورشکسته را رقم زد. بنابراین مسائل داخلی ما به دلیل بی‌عرضگی یا نخواستن خودمان اصلاح نشد و ربطی به تحریم‌ها ندارد. 

وی درباره مسائل خارجی اقتصاد ایران نیز اضافه کرد: نگاه رایج می‌گوید انزوای ما در اقتصاد بین‌الملل به دلیل تحریم‌هاست. تحلیل ما این است که تحریم نتیجه تضعیف جایگاه بین‌المللی ایران است نه بالعکس. یک نگاه تاریخی نشان می‌دهد در یک دوره تقریبا هزار ساله، ایران در مسیر یک کریدور تجاری بین‌المللی بود و همین جایگاه بین‌المللی و قدرت سیاسی ما را شکل می‌داد. از زمانی که نفت برای ما جدی شد، دیگر ما پاسخ اغلب مسائل اقتصادی‌مان را با نفت دادیم. نفت می‌فروختیم و کالاهای اساسی، نیاز به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و... را با نفت تامین می‌کردیم. از یک دوره‌ای اراده بر این بود که جایگاه بین‌المللی ایران در بازارهای نفت، تضعیف شود و این اتفاق هم با برخی سیاست‌های داخلی‌مان - از جمله تشدید مصرف نفت و گاز و...- و هم به جهت فشارهای خارجی افتاد. از سویی با جایگزین کردن نفت عراق و لیبی و... برای تامین نفت مورد نیاز بازارهای جهانی برنامه‌ریزی شد و ما جایگاه بین‌المللی خود را از دست دادیم. بعد تحریم روی این ماجرا سوار شد و تحریم کردن ایران راحت شد؛ چون ما دیگر جایگاه‌مان در کریدور تجاری و انرژی بین‌المللی را از دست دادیم. حال اگر بخواهیم مشکل تحریم را حل کنیم، باید بر اساس مزیت‌های جغرافیایی‌‌مان جانمایی جدیدی در نظم بین‌الملل داشته باشیم. 

روحانی در پاسخ به این پرسش که آیا در مسیر پیشرفت قرار داریم یا خیر، افزود: ما اگر می‌خواهیم مسیر پیشرفت را بازیابی کنیم و از دهه 1390 که دهه از دست رفته اقتصاد ایران است خارج شویم، ۲ الزام دارد: یک الزام رو به داخل و یک الزام رو به خارج. الزام رو به خارج، همان جانمایی جدید در نظم بین‌الملل است. هم در تعابیر رهبر انقلاب و هم برخی اندیشمندان غربی این است که تحولات همین یک دهه‌ای که در آن هستیم، نقشه سیاسی 100 سال آینده را تعیین می‌کند. پس این مهم است که بر اساس تغییر مناسبات قدرت‌ها، جانمایی جدیدی در نظم بین‌الملل داشته باشیم. بی‌اثر شدن تحریم، نتیجه این جانمایی درست است. الزام رو به داخل هم اصلاح نظامات حکمرانی داخلی ما است. ما یک مجموعه ناترازی‌هایی در بخش‌های مختلف اقتصاد داریم که این ناترازی‌ها - در نظام بانکی، در نظام بودجه‌ریزی، در صندوق‌های بازنشستگی و...- خود را در سرمایه‌گذاری پایین، رشد اندک و... نشان می‌دهد. این ناترازی‌ها را باید رفع کرد و همه‌ هم در گرو تصمیمات داخلی است. پاسخ ما به این دو الزام رو به داخل و رو به خارج روشن می‌کند که آیا در مسیر پیشرفت قرار داریم یا خیر. 

پژوهشگر اقتصاد افزود: آنچه من می‌بینم این است که فرمان درباره الزامات رو به داخل تغییر کرده است. اگر قبلا با دولتی مواجه بودیم که خوبی‌های تولید محتوای بدنه کارشناسی خودش را حذف می‌کرد و بدی‌هایش را نگه‌ می‌داشت و به عرصه عمل می‌آورد، اکنون با دولتی مواجهیم که خودش داروهای تلخی را که می‌داند باید مصرف کند، مصرف می‌کند. اگر چه سرعت‌مان در این اصلاحات کند است و درباره جزئیاتش شاید بحث‌هایی باشد اما مسیر درست است. خوب است این نکته را اضافه کنم که همیشه این بحث مطرح می‌شود که ما برای رشد اقتصادی، نیاز به سرمایه‌گذاری داریم. مثلا درباره برنامه هفتم توسعه مطرح می‌شود برای رشد سالانه 8 درصد، نیاز به 100 میلیارد دلار سرمایه داریم و بعد می‌گویند برای تامین آن باید تحریم‌ها رفع شود. در مدل‌های ساده رشد می‌گویند رشد اقتصادی ناشی از سرمایه‌گذاری، نیروی انسانی و بهره‌وری است و در عامل بهره‌وری هم در واقع همه اصلاحات نهادی، نهفته است. ما معتقدیم به جای اینکه «سرمایه‌گذاری» را برون‌زا در نظر بگیریم، باید «بهره‌وری» را برون‌زا در نظر بگیریم و در واقع همان الزامات رو به داخل (اصلاح نظام بانکی، اصلاحات مالیاتی، اصلاحات بازار کار و...) را با سرعت و دقت بیشتر پیش ببریم. نتیجه آن می‌شود که انگیزه‌ برای سرمایه‌گذاری تقویت و سرمایه به‌ طور درون‌زا محقق می‌شود.