گروه سیاسی: آخرین روز مرداد سال گذشته، انقلاب اسلامی با یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان خود وداع کرد. علامه محمدرضا حکیمی از بزرگان مکتب تفکیک در حوزه عملیه مشهد بود که به علت مشی ویژه انقلابی خود و سبک زندگی زاهدانه‌ای که داشت، به عنوان یکی از نام‌آورترین چهره‌های فکری انقلاب اسلامی شناخته می‌شد. رهبر حکیم انقلاب نیز در پیام‌شان به مناسبت درگذشت این عالم ربانی، ایشان را «دانشمندی جامع، ادیبی چیره‌دست، اندیشه‌ورزی نوآور و اسلام‌شناسی عدالتخواه» خواندند. 

استاد حکیمی در زمره حوزویانی بود که از ابتدای نهضت امام خمینی(ره) به سمت ایشان و مسیرشان تمایل پیدا کرد و در این مسیر نیز جلودار بود. برای مثال مرحوم حکیمی در کتاب فریاد روزها، ضمن دفاع از مرجعیت امام خمینی و لزوم کناره‌گیری دیگر مراجع نوشت: «مساله تنها مجتهد بودن و مناسک نوشتن نیست، بلکه مساله مرزبانی قرن... و احیای خون شهیدان و تطهیر زمان ادای رسالت نسل است... پس اینجا واجب است آنان که این موهبت‌ها را ندارند، خدا را در نظر آرند و کنار روند (خلق‌الله للحروب رجالا/ و رجالا لقصعه و ثرید) و از دایره استعداد و لیاقت خویش توسعه بیشتر نطلبند. و مگر آن کس که شایسته است (امام خمینی)، چه خون جگری بیش از این باید بخورد؟ و مگر بر خورشید بیشتر از این است که از سنگینی شب تیره نهراسد و از سیاهکاران سیاهی‌ساز بیم نکند و شب تیره را پس زند...؟ و مگر نکرد و بر نیامد و نتابید؟ و مگر خروش خویش را، همراه تیغه آفتاب، بر سر آبادی‌ها فرود نیاورد...؟ پس بر خورشید همان است که برآید و روشن کند. سپس وظیفه دیگران است که منطقه گسترش فروغ او را غصب نکنند». استاد حکیمی در ادامه، سخنی را که از علامه امینی درباره مرجعیت امام خمینی شنیده بود، فاش کرد: دیگران غاصبند و این مقام، حق مسلم آن فریادگر است و در پایان سخن آمده است: به هر حال، روح خدا تنها ماند و فریاد من انصاری الی‌الله او را نحن انصار اللهی برنیامد. همچنین نخستین کسی که از آیت‌الله خمینی با لقب امام یاد کرد، حکیمی بود. وی در آغاز کتاب سرود جهش‌ها که اردیبهشت سال 1343 منتشر شد، از وی با این لقب نام برد. البته آن برگ از کتاب چیده شد تا سرانجام پخش آن امکان پذیرفت اما در جایی دیگر از همان کتاب از امام خمینی چنین یاد شده است: «پیشوای شیعی‌اندیش معاصر و یادگار پیشینه‌های شیعه، امام...». همچنین او، بار دیگر سال 1355 در آغاز کتاب حماسه غدیر، بعد الحمد و الصلوه، نوشت: سلام علی علی و علی اولاده فی القرون و امتداداته الوجودیه فی الاعصار، لاسیما الامتداد المعاصر الامام...»

 

* منادی عدالت

هر چند از استاد حکیمی آثار فراوانی به یادگار مانده است اما مهم‌ترین وجهی که در مباحث ایشان قابل توجه است، مساله عدالت اجتماعی است. عدالت مرکزی‌ترین وجه آثار استاد حکیمی است و از این نظر به سختی می‌توان عالم دیگری را پیدا کرد که عمر علمی خود را به تبیین این مفهوم در دین پرداخته باشد. حکیمی در مقاله‌ای با عنوان «احکام دین و اهداف دین» می‌گوید احکام دین باید در جهت اهداف دین و تامین‌کننده آن باشد و بدون عنایت به اهداف دین نمی‌توان احکام دین را به درستی استنباط کرد و از آنجا که عدالت مهم‌ترین هدف دین است، همه احکام باید در جهت آن باشد. 

حکیمی آنچنان که در عمده آثار خود و به طور ویژه در جلدهای 3 تا 6 دایره‌المعارف الحیات اشاره کرده، بر آن است که از آیات و روایات دانسته می‌شود که رابطه مال و انسان به یکی از این ۵ شکل است و هر یک حکمی ویژه دارد: 1- غنای تکاثری 2- غنای وافر 3- غنای کفافی (غنای مشروع) 4- فقر (نیازمندی و کمبودداری) 5- مسکنت(ناداری و تهیدستی). در ادامه به توضیح حکیمی درباره هر یک می‌پردازیم:

1- مسکنت (هیچ نداشتن): این پدیده واجب‌الدفع فوری است و باید بی‌درنگ و بدون مماطله، به فرد مسکین امکانات لازم داده شود؛ تا جایی که در روایات آمده است اگر کسی سیر بخوابد و همسایه مسکینش گرسنه بماند، مسلمان نیست. یا اگر اهل آبادی‌ای شبی را بگذرانند که در میان آنها گرسنه‌ای باشد، خداوند متعال به آن مردم نظر رحمت نخواهد کرد. 

2- فقر (کمبود داشتن): این پدیده نیز باید از میان برود و آهنگ اقتصاد در جامعه باید چنان باشد که اساسا فقر ظهور نیابد و اگر هم گریبانگیر کسی شد، برطرف شود. جامعه اسلامی جامعه منهای فقر است و نه دارای فقیر. امیرالمومنین جامعه اسلامی را جامعه‌ای می‌شمارد که نه در آن عیالمند نیازمندی است و نه به مسلمان و حتی غیرمسلمانی ستم می‌رود. 

3- غنای کفافی: این غنا در صورتی که در اصل به دست آوردن آن و ادای حقوق آن احکام شرع رعایت شده باشد، همان غنای ممدوح و مشروع است. این غنا محدود است، از آن رو که مشروع است اما آنقدر هم اندک و به اندازه یک خانواده نیست، بلکه غنایی است که صاحب آن می‌تواند انفاق کند و در کارهای عامه و سودمند یاری رساند و به دستگیری از دیگران بپردازد. 

4- غنای وافر: این غنا بعد از غنای کفافی و افزون بر آن داشتن و نگاه داشتن آن افزونی است. غنای وافر موجب هلاکت دنیوی و اخروی است و باید شخص غنی نگذارد این اموال در نزد او متراکم بماند، بلکه باید انفاق کند؛ انفاق، تا برسد به حد غنای کفافی. در برخی از روایات آمده است که باید صاحب اموال با ۲ دست خود انفاق کند، نه‌ تنها با یک دست؛ یعنی هم بسیار و هم سریع آن اموال را در اختیار بندگان خدا قرار دهد و «احتکار اموال» نکند که در حدیث تعبیر «احتکار» درباره مال نیز آمده است اما اگر صاحب مال انفاق نکند و جامعه نیازی داشت، حکومت اسلامی می‌تواند مقدار لازم را از او بگیرد و به محرومان بدهد یا در منظورهای دیگر اجتماعی به مصرف برساند، زیرا هدف اصلی در اسلام ایجاد قسط است و اصل اقامه قسط در جامعه اسلامی، بر همه اصول و قوانین و قواعد دیگر حاکم است و باید در همه جا و هر حکم و فتوایی همین اصل ملاک باشد ولاغیر. 

5- غنای تکاثری: این غنا یعنی فراوان داشتن و فراوان خواستن و دفع فوری آن واجب است. غنای تکاثری، طرف افراط مال است و مسکنت، طرف تفریط آن، و هر دو ویرانگر عدالت و کرامت انسان است. در متون اسلامی آمده که مال موجب قوام جامعه است و تکاثر ضد قوام. از کنار هم نهادن اینها به دست می‌آید که مال تکاثری اصلا مالیت ندارد، زیرا ضد آن چیزی است که اسلام به آن نام مال داده است. چنین مالی باید فورا مصادره شود و به صاحبان اصلی آن بازگردد تا از محرومیت بیرون آیند. اینکه می‌گوییم مصادره، نه از آن سودی می‌بریم و نه از ذکر این کلمه التذاذی، بلکه به واقعیت انقلابی و اسلامی آن می‌اندیشیم. 

مرحوم علامه حکیمی با قائل شدن 2 وجه قوامی و قیامی برای مال، به دنبال از میان برداشتن مسکنت و تکاثر در جامعه اسلامی بود. ایشان در این زمینه کارویژه اصلی حکومت دینی را احیای عدالت به عنوان شرط حیات‌بخشی به احکام دینی می‌دانست. خروج موضوع فقر از واقعیتی جبری و تعریف ریشه‌کنی آن به عنوان وظیفه‌ای دینی مهم‌ترین هدف این عالم دینی بوده است.