رضا عدالتی‌پور: دهمین کنفرانس بازنگری «معاهده منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای 1» (ان‌پی‌تی) از یکم آگوست در دفتر اصلی سازمان ملل در نیویورک در حال برگزاری است و روز جمعه 26 آگوست پایان خواهد یافت. برگزاری این کنفرانس 4 هفته‌ای که قرار بود سال 2020 برگزار شود، در ۲ سال گذشته به دلیل شیوع پاندمی کرونا بارها به تعویق افتاد. بر اساس توافق اعضای «ان‌پی‌تی»، کنفرانس بازنگری از زمان لازم‌الاجرا شدن این معاهده در مارس 1970 هر ۵ سال یک بار برگزار می‌شود. در کنفرانس سال 1995 کشورهای عضو، «تحت تاثیر فضای بعد از جنگ سرد» - فراگیر شدن هژمونی لیبرال و نظام تک‌قطبی به رهبری آمریکا- این معاهده را به مدت نامحدود تصویب کردند و به برگزاری کنفرانس به صورت 5 سال یک بار رسمیت دادند. آخرین کنفرانس بازنگری که منجر به تصویب سند نهایی شد، مربوط به سال 2010 است. در کنفرانس سال 2010 تا آخرین لحظه هم مشخص نبود کنفرانس سند نهایی مورد موافقت اعضا را خواهد داشت یا خیر اما در نهایت سند نهایی از اجرایی شدن زودهنگام معاهده جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای2   (CTBT) و همچنین مذاکره درباره معاهده قطع مواد شکافت‌پذیر3 (FMCT) حمایت کرد. علاوه بر این منافع مشروع کشورهای غیرهسته‌ای را برای درخواست از کشورهای دارای سلاح هسته‌ای به رسمیت می‌شناخت تا وضعیت عملیاتی سلاح‌های هسته‌ای خود را کاهش دهند. همچنین سند نهایی کنفرانس خواستار دستیابی به خلع سلاح کامل و سپس حفظ جهانی بدون سلاح هسته‌ای شد. این سند حاوی تعهد مجدد کشورها به «ان‌پی‌تی» بود، یعنی «کشورهای دارای سلاح هسته‌ای به سمت خلع سلاح حرکت می‌کنند و کشورهای بدون سلاح هسته‌ای به آن دست پیدا نمی‌کنند و همه کشورها می‌توانند به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای دسترسی داشته باشند». بعد از این کنفرانس عملا می‌توان گفت فضای مذاکرات هسته‌ای بویژه در بین 5 قدرت هسته‌ای عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد روند معکوس به خود گرفت تا جایی که در کنفرانس سال 2015 به دلیل اختلاف نظر اعضا، این کنفرانس بدون توافق و تصویب سند نهایی به پایان رسید. تداوم این روند سبب شد دهمین کنفرانس بازنگری NPT نیز که روز جمعه به پایان خواهد رسید، در بحبوحه یک محیط امنیتی بین‌المللی که به سرعت رو به وخامت است و به قول «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل «خطر هسته‌ای به بالاترین سطح طی چندین دهه افزایش یافته است»، برگزار شود که البته امید چندانی به تصویب سند نهایی برای این کنفرانس نیز وجود ندارد. این وضعیت در حالی است که کشورهای دارای سلاح هسته‌ای از جمله 5 عضو شورای امنیت برخلاف موازین «ان‌پی‌تی» در مسیر توسعه و نوسازی زرادخانه‌های هسته‌ای خود قرار گرفته‌اند.

 

* نشانه‌هایی مبنی بر پایان کاهش زرادخانه‌های هسته‌ای پس از جنگ سرد وجود ندارد

8 کشور مجهز به سلاح هسته‌ای - ایالات متحده، روسیه، بریتانیا، فرانسه، چین، هند، پاکستان و کره‌شمالی  - به علاوه رژیم صهیونیستی- در حالی به مدرن‌سازی زرادخانه‌های هسته‌ای خود ادامه می‌دهند که 10 سال قبل انتظار بود بر اساس روند جاری مذاکرات کاهش تسلیحات هسته‌ای بین روسیه و آمریکا تعداد کلاهک‌های هسته‌ای کاهش یابد.  بر اساس آخرین آمارها از مجموع موجودی تخمینی 12705 کلاهک در آغاز سال 2022، حدود 9440 کلاهک برای استفاده بالقوه در انبارهای نظامی بود. از این تعداد، 3732 کلاهک با موشک و هواپیما مستقر شدند و حدود 2000 کلاهک- که تقریبا همه آنها متعلق به روسیه یا ایالات متحده بود - در حالت آماده‌باش عملیاتی بالا نگه داشته شدند. هانس کریستنسن، عضو ارشد برنامه تسلیحات کشتار جمعی در موسسه مطالعات صلح و امنیت استکهلم (سیپری) و مدیر پروژه اطلاعات هسته‌ای در این سازمان گفت: «نشانه‌های واضحی وجود دارد که نشان می‌دهد کاهش زرادخانه‌های هسته‌ای جهانی از زمان پایان جنگ سرد به پایان رسیده است». 

ویلفرد وان، مدیر برنامه تسلیحات کشتار جمعی سیپری هم گفت: «همه کشورهای مجهز به سلاح هسته‌ای در حال افزایش یا ارتقای زرادخانه‌های خود هستند و بیشتر آنها لفاظی‌های هسته‌ای و نقشی را که سلاح‌های هسته‌ای در استراتژی‌های نظامی خود بازی می‌کنند، تشدید می‌کنند. این یک روند بسیار نگران‌کننده است». روسیه و ایالات متحده با هم بیش از 90 درصد کل تسلیحات هسته‌ای دنیا را در اختیار دارند. ۶ کشور دیگر و رژیم اشغالگر قدس دارای سلاح هسته‌ای یا در حال توسعه یا استقرار سیستم‌های تسلیحاتی جدید هستند یا قصد خود را برای انجام این کار اعلام کرده‌اند. چین در مرحله توسعه قابل توجه زرادخانه تسلیحات هسته‌ای خود قرار دارد که تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد شامل ساخت بیش از 300 سیلوی موشکی جدید است. تصور می‌شود چندین کلاهک هسته‌ای اضافی در سال 2021 پس از تحویل پرتابگرهای متحرک جدید و یک زیردریایی به نیروهای عملیاتی چین اختصاص داده شده است.

 

* آمریکا و روسیه و فرار از محدودیت هسته‌ای

مذاکرات کاهش تسلیحات اتمی بین روسیه و آمریکا از سال 2016 عملا فروکش کرده و تحت تاثیر خروج آمریکا و روسیه از پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد و همچنین نوسازی سه‌گانه هسته‌ای آمریکا و آزمایش‌های موشکی هایپرسونیک روسیه چشم‌انداز روشنی برای کاهش تسلیحات اتمی وجود ندارد. حتی اگر قائل به این باشیم که معاهده استارت جدید که سال 2021 و تحت شرایط خاص برای 5 سال دیگر بین آمریکا و روسیه تمدید شد، یک توافق کنترل تسلیحات در دسته سلاح‌های هسته‌ای است، واقعیت اتمسفر سیاسی موجود بین ۲ کشور حاکی از عدم حرکت در مسیر ان‌پی‌تی و توقف کاهش تسلیحات هسته‌ای ۲ کشور است. نمود بارز آن نیز مساله تسلیحات تاکتیکی هسته‌ای روسیه از یک سو و انعقاد «پیمان اوکاس» بین آمریکا، انگلیس و استرالیا برای تجهیز این کشور اقیانوسیه‌ به زیردریایی‌های اتمی است که رسما ان‌پی‌تی را نقض کرده است. 

 

* سنت‌شکنی انگلیسی

علاوه بر این 2 قدرت هسته‌ای، دولت انگلیس نیز در تصمیمی متفاوت از روند چند دهه گذشته خود در معکوس کردن دهه‌ها سیاست‌های خلع سلاح تدریجی، سال 2021 تصمیم بر افزایش سقف کل ذخایر کلاهک‌های اتمی‌اش از 225 به بیش از 260 کلاهک گرفت. این در حالی است که از زمان اوج جنگ سرد در دهه 1980 میلادی، بریتانیا به تدریج زرادخانه خود را از حدود 500 کلاهک کاهش داده است. همچنین انگلیس در حالی که از چین و روسیه به دلیل عدم شفافیت هسته‌ای انتقاد می‌کند، اعلام کرد دیگر ارقام ذخایر تسلیحات هسته‌ای عملیاتی، کلاهک‌های مستقر یا موشک‌های مستقر این کشور را به صورت علنی اعلام نخواهد کرد. 

دولت انگلیس افزایش کلاهک جنگی را بر اساس «محیط امنیتی در حال تحول، از جمله دامنه در حال توسعه تهدیدهای تکنولوژیک و دکترینی» توجیه کرده است. این توجیه شباهت‌های زیادی به استراتژی دفاع ملی ایالات‌متحده در سال 2018 دارد که پیچیدگی و رقابت در ژئوپلیتیک را برجسته می‌کند.

سال 2016، مجلس عوام انگلیس به حفظ بازدارندگی هسته‌ای بریتانیا رأی داد و دولت زیردریایی‌های کلاس «ونگارد» فعلی را با کلاس «Dreadnought» جایگزین خواهد کرد که در دهه 2030 در دسترس خواهند بود. لندن همچنین در حال برنامه‌ریزی برای جایگزینی کلاهک Trident فعلی خود که شبیه به کلاهک آمریکایی W76 است، با کلاهک هالبروک است که ممکن است تا سال 2040 در دسترس باشد.  

 

* نوسازی هسته‌ای فرانسه

فرانسه نیز اوایل سال 2021، برنامه‌ای را برای توسعه نسل سوم زیردریایی موشک‌های بالستیک هسته‌ای (SSBN) آغاز کرد. همچنین نخستین نشست وزرای دفاع اتحادیه اروپایی تحت ریاست فرانسه 12 و 13 ژانویه 2022 در «برست» برگزار شد. -جایی که تسلیحات هسته‌ای مبتنی بر دریای فرانسه مستقر شده‌اند- و این نشان‌دهنده توجه فرانسه به قدرت نظامی و هسته‌ای این کشور است. امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه هم در ابتدای سخنرانی سال ۲۰۲۰ خود جاه‌طلبی‌های نظامی کشورش را تأیید کرد و گفت «صنعت هسته‌ای سنگ‌بنای ما باقی خواهد ماند».

منافع واقعی فرانسه در رابطه با انرژی هسته‌ای به وضوح در سخنرانی مکرون در بازدید از تأسیسات Le Creusot در Framatome در سال 2020 آشکار شد. مکرون در این بازدید گفت: «بدون انرژی هسته‌ای غیرنظامی، هیچ استفاده نظامی از این فناوری وجود ندارد و بدون استفاده نظامی، انرژی هسته‌ای غیرنظامی وجود ندارد. این بر همه جنبه‌های بازدارندگی تأثیر می‌گذارد، زیردریایی‌های هسته‌ای ما، زیردریایی‌هایی برای پرتاب موشک‌های بالستیک، و نیرو دادن به ناوهای هواپیمابر هسته‌ای ما». به طور خلاصه، این بدان معناست که بدون صنعت هسته‌ای پیشرفته، فرانسه نمی‌تواند به گسترش و مدرن‌سازی زرادخانه تسلیحات هسته‌ای خود ادامه دهد. این موضوع برای همه کشورهای دارای سلاح هسته‌ای صادق است. نکته جالب توجه اینکه در پس نوسازی برنامه‌ریزی شده انرژی هسته‌ای فرانسه که ظاهرا برای تضمین برق ارزان‌‌تر انجام می‌شود، دستور کار برنامه تسلیحات هسته‌ای این کشور هم قرار دارد. بعد از آنکه ابتدای سال 2022 پیش‌نویس مقررات کمیسیون اروپا، سرمایه‌گذاری در انرژی هسته‌ای و گاز طبیعی را به‌عنوان یک امر پایدار طبقه‌بندی کرد، مکرون از سرمایه‌گذاری یک میلیارد یورویی در تحقیق و ساخت رآکتورهای کوچک مدولار (SMR) خبر داد. 

 این رآکتورها، رآکتورهای هسته‌ای کوچکی هستند که عمدتا برای پیشران زیردریایی و در نتیجه برای مقاصد نظامی در میادین جنگی دور استفاده می‌شوند و احتمالا در زیردریایی‌های جدید کلاس هانتر که بر جاه‌طلبی‌های فرانسه تاکید دارند استفاده خواهد شد. این را باید با پس‌زمینه قرارداد فروپاشی زیردریایی با استرالیا درک کرد. سال 2021 استرالیا اعلام کرد قرارداد خود را برای خرید زیردریایی‌های دیزلی فرانسوی به نفع زیردریایی‌های هسته‌ای ایالات متحده و بریتانیا لغو می‌کند.

 

* چین هسته‌ای‌تر می‌شود

با وجود گزارش‌های متعدد درباره گسترش زرادخانه اتمی چین، این کشور تاکنون درباره این موضوع اظهارنظر رسمی نداشته و تنها فو کونگ، مدیر کل دپارتمان کنترل تسلیحات در وزارت خارجه چین در ژانویه 2022 نوسازی تسلیحات اتمی چین را تایید کرد. نکته جالب توجه اینکه این دیپلمات ارشد چینی هم نوسازی تسلیحات اتمی چین را تحت شرایط متغیر امنیتی جهان ضروری عنوان کرد. با این حال بر اساس آخرین گزارش‌ها، پنتاگون اعلام کرده است چین امیدوار است تا سال 2027 دارای 700 کلاهک هسته‌ای قابل تحویل و حداقل 1000 کلاهک تا سال 2030 باشد. همچنین بر اساس این گزارش، چین در حال ساخت «رآکتورهای تولید‌کننده سریع و تاسیسات بازفرآوری» است که ظرفیت تولید پلوتونیوم را برای حمایت از این گسترش افزایش می‌دهد. چین همچنین در حال گسترش و مدرنیزه کردن تمام بخش‌های سه‌گانه هسته‌ای خود است. این کشور در حال ساخت سیلوهای بیشتری بر روی زمین و افزایش زرادخانه ICBM خود است که اکنون تعداد آنها به 100 عدد می‌رسد. سال 2020، چین بیش از 250 موشک بالستیک پرتاب کرد که از کل پرتاب‌های سال‌های 2018 و 2019 بیشتر بود. نیروی دریایی چین هم زیردریایی‌های موشک بالستیک هسته‌ای کلاس جین را به ناوگان خود اضافه می‌کند.

 

* هسته‌‌ای‌ها بدون مانع ادامه می‌دهند

هند و پاکستان در حال گسترش زرادخانه‌های هسته‌ای خود هستند و هر ۲ کشور انواع جدیدی از سیستم‌های هسته‌ای را در سال 2021 رونمایی کردند و به توسعه آن ادامه دادند. کره‌شمالی همچنان به اولویت برنامه هسته‌ای نظامی خود به عنوان عنصر اصلی استراتژی امنیت ملی خود ادامه می‌دهد. در حالی که کره شمالی در طول سال 2021 هیچ انفجار آزمایشی هسته‌ای یا آزمایش موشک بالستیک دوربرد انجام نداد، این تخمین وجود دارد که این کشور در حال حاضر 20 کلاهک مونتاژ کرده است و دارای مواد شکافت‌پذیر کافی برای مجموع 45 تا 55 کلاهک است. در این بین رژیم صهیونیستی نیز در کنف حمایت کامل آمریکا بدون پیوستن به هرگونه پیمان عدم اشاعه در هر 3 دسته تسلیحات کشتار جمعی، زرادخانه اتمی خود را با تخمین بیش از 90 کلاهک حفظ کرده است. 

روز جمعه پایان دهمین کنفرانس بازنگری ان‌پی‌تی رقم می‌خورد و به احتمال زیاد هیچ چیز نمی‌تواند کنفرانس را از دوقطبی شدنی که در سال‌های اخیر آن را تعریف کرده است نجات دهد. در این بین کشورهای غیرهسته‌ای کماکان تحت تاثیر اجحاف حاکم بر روابط بین‌الملل در هر دوره با محدودیت‌های بیشتری برای دستیابی به فناوری هسته‌ای مواجه می‌شوند.

------------------------------------ 

منابع

1- The Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons

2- Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty

3- The Fissile Material Cutoff Treaty