سمیرا کریم‌شاهی*: همزمان با اوج گرفتن بحران سوریه، گشایش جبهه‌های جنگ مسلحانه و ورود بازیگران خارجی، فشار در بخش سیاسی به منظور براندازی دولت سوریه فعال شده بود. مهم‌ترین مخالفان سیاسی دولت بشار اسد را گروه‌های اخوان‌المسلمین سوریه تشکیل می‌دهند که همین امر باعث می‌شود از پشتوانه حمایتی محور ترکیه- قطر به دلیل نزدیکی فکری برخوردار باشند. 

ترکیه تا قبل از قطع ارتباط کامل با دمشق امیدوار بود بتواند بشار اسد را برای تقسیم قدرت با گروه‌های نزدیک به آنکارا مجاب کند اما شکست پروژه‌ ترکی باعث شد مقامات این کشور در کنار حمایت از مخالفان سیاسی، تقویت حمایت از گروه‌های مسلح و حتی جریان‌های تکفیری- تروریستی مخالف دمشق را به منظور براندازی نظام سوریه در دستور کار خود قرار دهند. با گذشت بیش از یک دهه از آغاز بحران سوریه و هزینه‌های فراوان کشورهایی همچون ترکیه و قطر در حمایت از مخالفان دمشق، زمزمه‌های عادی‌سازی روابط با دولت بشار اسد بار دیگر می‌تواند مؤید شکست تمام‌عیار بازیگران بحران‌زا در سوریه باشد. 

 

* ترکیه

انتشار اخباری طی هفته‌های اخیر مبنی بر دیدارهای متعدد هاکان فیدان، رئیس سازمان اطلاعات و امنیت ملی ترکیه با همتای سوری‌اش، علی مملوک، بررسی پیوستن ترکیه به صف بازگشت به دمشق را به صدر تحلیل‌های تحولات منطقه آورد. هر چند عادی‌سازی روابط ترکیه و سوریه به معنی اعتراف شخص اردوغان به شکست در میدان سوریه خواهد بود اما انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه که کمتر از یک سال به برگزاری آن زمان باقی است، رئیس‌جمهور ترکیه را به منظور بقا در قدرت مجبور به تحرکات لازم در حوزه سیاست خارجی کرده است. یکی از امتیازات در دست مخالفان دولت اردوغان عدم موفقیت او در حل‌و‌فصل پرونده پناهجویان سوری است که نزدیک به 4 میلیون نفر آنها در ترکیه سکونت دارند. ارتش ترکیه بیش از 8 هزار کیلومتر از شمال سوریه را در اشغال خود دارد اما ناتوانی در جا‌به‌جایی آوارگان نشان داد شاید تنها گزینه پیش روی آنکارا، کاستن از فشار بحران پناهجویان با کمک دولت سوریه باشد. 

عادی‌سازی روابط آنکارا- دمشق چالش‌های متعددی را پیش روی خود می‌بیند که شاید باعث شود به این زودی عملیاتی نشود، از جمله اینکه دمشق شرط خروج نظامیان ترکیه از خاک سوریه و عدم حمایت از مخالفان این کشور را مطرح کرده است که اردوغان را در دوراهی سخت تصمیم‌گیری و محاسبه دشوار و پیچیده هزینه ‌- فایده هر کدام از تصمیم‌های پذیرش آشتی با دمشق یا عدم آن قرار می‌دهد. هفته گذشته خبرگزاری «اسپوتنیک» روسیه مدعی شد منابعی در ترکیه به این رسانه اطلاع داده‌اند که سرویس‌های اطلاعاتی ترکیه گروه‌ها و ائتلاف‌های سوری مخالف دولت بشار اسد مستقر در ترکیه را تحت فشار قرار داده‌اند حداکثر تا پایان سال جاری باید دفاتر خود را به خارج از ترکیه انتقال دهند. انتشار اخبار و شایعاتی از این قبیل که مقدمه‌چینی ترکیه با هدف ایجاد مسیرهای ارتباطی با دمشق را نشان می‌دهد، موجب شکل گرفتن آشوب و اعتراضات در مناطق اشغالی شمال سوریه شده است. شورشیان مستقر در این مناطق معتقدند گروه بعدی که قربانی این عادی‌سازی احتمالی می‌شود، آنها هستند و به عنوان امتیازی از جانب ترکیه به طرف سوری فروخته خواهند شد. 

مناطق اشغالی شمال سوریه به دلیل درهم‌تنیدگی و وابستگی بالا به مراکز تصمیم‌گیری ترکیه، هزینه عادی‌سازی را برای آنکارا افزایش می‌دهد. ترکیه به میزانی دخالت و نفوذ خود در این مناطق را عمیق کرده که باعث می‌شود پرونده ازسرگیری روابط با دمشق حتی با میانجیگری بازیگرانی مانند روسیه و ایران، به آسانی قابل حل‌و‌فصل نباشد. از طرف دیگر، عدم گشایش در پرونده پناهجویان سوری، یک چالش اساسی در رقابت‌های انتخاباتی برای اردوغان خواهد بود. 

 

* قطر

شاید بتوان گفت مهم‌ترین حامی مالی اخوانی‌های سوری و معارضان نظامی در جنگ سوریه، حاکمان قطر بوده‌اند. هر چند شکست این جریان‌ها باعث شده دیگر پشتیبانی‌ها مانند سال‌های اول نباشد ولی همچنان جریان‌های مخالف دولت بشار اسد، در میان عادی‌سازی روابط دولت‌های حاشیه خلیج‌فارس همچون امارات و بحرین با سوریه، امیدشان به پایبندی قطر به قطع ارتباط با دمشق است. 

اما انتشار اخبار و تصاویر دیدار رئیس فدراسیون فوتبال قطر با همتای سوریه‌ای و انعقاد توافقنامه همکاری ورزشی میان دولت قطر و سوریه، موجی از واکنش منفی را در میان رسانه‌های مخالفان سوری برانگیخت. این جریان‌ها با هراس از اینکه اقدام فدراسیون فوتبال قطر مقدمه‌سازی برای پذیرش دولت بشار اسد است، به محکوم کردن این اقدام پرداختند. در فاصله کمی از این رخداد، امیر قطر به منظور آرام کردن فضا در مصاحبه با مجله فرانسوی «لو پوآن»، با اتخاذ مواضع تند علیه بشار اسد اعلام کرد همچنان مخالف بازگشت دولت سوریه به اتحادیه عرب است. تحلیلگران نزدیک به جریان اخوان‌المسلمین معتقدند تلاش دوحه برای عادی‌سازی روابط با مصر قطعا حمایت‌های قطر از گروه‌های اخوانی را تحت تاثیر قرار خواهد داد و کاهش احتمالی حمایت‌ها می‌تواند مسیر دوحه به دمشق را هم هموار کند. 

 

* حماس

علاوه بر محور اخوانی دوحه - آنکارا، جریان مقاومت اسلامی در فلسطین، (حماس) هم این روزها نامش با سوریه پیوند خورده است. بخشی از رهبران این جریان در حمایت از اخوان‌المسلمین سوریه و پیروی از حامیان‌شان یعنی ترکیه و قطر، به صف مخالفان دولت سوریه پیوستند و سال ۲۰۱۲ دفاتر این جنبش در دمشق تعطیل و به دوحه منتقل شد. 

هفته گذشته این جنبش بیانیه‌ای را منتشر کرد که استقبال ازسرگیری روابط با سوریه مهم‌ترین بند آن را تشکیل می‌داد. دفتر حماس ضمن محکومیت حملات رژیم‌ صهیونیستی به خاک سوریه، اعلام کرد رهبری و مردم سوریه همواره از آرمان فلسطین حمایت کرده است و با هدف خدمت به این آرمان و با توجه به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی روابط خود با سوریه را از سر می‌گیرد. 

اما آنچه به صورت کلی «تحولات منطقه» از سوی حماس به عنوان یکی از دلایل تصمیم آشتی با دمشق عنوان شده است را می‌توان ذیل چند عامل بررسی کرد. دیدار اخیر رهبران حماس با دبیرکل حزب‌الله لبنان و تاکید بر هماهنگی و یکپارچگی محور مقاومت در خدمت آرمان فلسطین، این نگرانی را برای صهیونیست‌ها ایجاد کرده است که هر گونه تنش و جنگ احتمالی بر سر اختلافات مرزی شرق مدیترانه میان لبنان و رژیم صهیونیستی با حمایت همه‌جانبه مقاومت فلسطین از مقاومت لبنان همراه خواهد شد و اگر تمایل و تلاش حزب‌الله و ایران به منظور پیوند دوباره حماس و سوریه به این موضوع اضافه شود، بیش از پیش محاصره ژئوپلیتیک صهیونیست‌ها در شرق مدیترانه فرصت ابتکار عمل در یک جبهه تقابلی را از آنها خواهد گرفت. 

از طرف دیگر ایجاد تنش میان مسکو و رژیم صهیونیستی بر سر جنگ اوکراین و دیدار هیأتی از حماس با دولتمردان روس که عملا خط و نشان کشیدن مسکو برای اسرائیل برداشت شد، می‌تواند این انگیزه را برای روسیه ایجاد کرده باشد که با چراغ سبز نشان دادن به حضور مجدد نیروهای حماس در سوریه، بار دیگر سطح حضور و نفوذ این کشور در سوریه را به سران اسرائیل یادآوری کنند. 

تکاپوی دوحه به منظور عادی‌سازی و تقویت روابط با مصر و همچنین قرار گرفتن ترکیه در مسیر تقویت روابط با اسرائیل و قاهره، این نگرانی را در میان رهبران حماس ایجاد می‌کند که این 2 کشور محور اخوانی به مانند گذشته از حماس حمایت نخواهند کرد و چه‌بسا دفاتر و نیروهای این جنبش در ترکیه و قطر در معرض تهدید یا محدودیت فعالیت قرار بگیرند، لذا رابطه با سوریه و همگرایی با دولت این کشور در مبارزه با رژیم ‌صهیونیستی و استقبال محور مقاومت از این رخداد می‌تواند عامل مهم دیگری برای تصمیم جدید حماس باشد.

*کارشناس مسائل ترکیه