گروه بین‌الملل: ‌ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان در اجلاس ۲+۶ ترانزیتی ایران و کشور‌های آسیای میانه، در زمینه فعال‌سازی شاخه غربی کریدور شمال- جنوب به توافق رسیدند که یک حرکت مهم و ژئوپلیتیک و استراتژیک برای منطقه و جهان خواهد بود. در ۲ نشست سه‌جانبه اجلاس ۲+۶ ترانزیتی ایران و کشورهای آسیای میانه، ساخت و بهره‌برداری از بخش ریلی رشت - آستارا به منظور توسعه حمل‌و‌نقل و توسعه زیربنای ریلی و ترافیک باری در شاخه غربی کریدور بین‌المللی شمال - جنوب مورد بحث قرار گرفت و ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان برای فعال‌سازی شاخه غربی کریدور شمال- جنوب به توافق رسیدند. در این اجلاس نمایندگانی از ایران، ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان به همراه نمایندگانی از جمهوری آذربایجان و روسیه حضور داشتند و درباره توسعه همکاری‌های ترانزیتی به گفت‌وگو پرداختند. 

موقعیت استراتژیک، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ایران مورد توجه کشورهای بزرگ جهان بوده و هست. موقعیت مناسب ریلی و جاده‌ای و دسترسی ایران به سواحل طولانی در خلیج فارس، دریای مکران «عمان» و سواحل دریای خزر در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه تولیدکنندگان بزرگ اقتصادی جهان بوده‌است. اگر بعضی مسیرهای ناتمام ریلی و جاده‌ای ایران تکمیل شود، ایران می‌تواند از عبور و ترانزیت کالا از خطوط ریلی و جاده‌ای خود درآمد سرشاری داشته باشد. مدت‌هاست جمهوری‌های آسیای مرکزی فاقد راه‌های تجاری و حمل‌ونقل مطمئن به جنوب بوده‌اند و اهمیت کریدور شمال- جنوب از این جنبه است. در واقع مسائل سیاسی و امنیتی موجود در افغانستان و همچنین میان پاکستان و هند، جمهوری‌های آسیای مرکزی را که به مسیرهای صادراتی جدید نیاز دارند به سمت ایران هدایت کرده است. افزون بر این، کریدور شمال- جنوب می‌تواند همگرایی در قالب «اوراسیای بزرگ» را تقویت کند. در واقع ایران با بهره‌گیری از موقعیت استراتژیک خود در آسیا می‌تواند بازیگری مهم در پیشبرد طرح‌های اقتصادی و توسعه‌محور کشور‌های عضو سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اوراسیا باشد. از طرفی به دنبال حمله روسیه به اوکراین و اعمال تحریم‌های گسترده کشورهای اروپایی و آمریکا علیه روس‌ها، علاوه بر توقف حمل‌و‌نقل دریایی به بنادر مهم روسیه، راه‌آهن سراسری شرقی- غربی این کشور هم کارایی خود را از دست داده است. بنابراین در حال حاضر روسیه بیش از هر زمان دیگری برای مبادله کالا و تجارت 8 میلیارد دلاری با هندوستان و کشورهای جنوب و شرق آسیا به مسیر کریدور شمال- جنوب نیاز پیدا کرده است. راه‌آهن ۱۶۰ کیلومتری رشت- آستارا و کریدور شمال به جنوب از چنان اهمیتی برخوردار است که مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهور روسیه بر آن تأکید و در عین حال، در سفر رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به مسکو، احداث راه‌آهن رشت- آستارا جزو مصوبات سفر و توافقات بین ۲ رئیس‌جمهور قرار گرفت. با وجود این، به نظر می‌رسد علت اصلی تکمیل نشدن خط ریلی رشت- آستارا، نبود حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان منابع مالی مورد نیاز است، به این منظور در اجلاس ۲+۶ ترانزیتی ایران و کشور‌های آسیای میانه در جلسه‌ای با حضور رؤسای‌جمهور ایران، آذربایجان و روسیه، فعال‌سازی شاخه غربی کریدور شمال_جنوب مورد توافق قرار گرفت. رویترز در این راستا نوشت که این کریدور باعث خنثی شدن تحریم‌های تجاری آمریکا علیه تهران و مسکو می‌شود. 

کشورهای دیگری همچون ترکیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس، تاجیکستان و حتی عمان، سوریه، اوکراین و بلغارستان نیز خواستار همکاری با این گذرگاه مهم شده‌اند. در کل انتهای جنوبی این مسیر به هندوستان و انتهای شمالی آن به روسیه ختم می‌شود و بخش اعظم مسیر خشکی میانی آن در ایران قرار دارد. از طرف دیگر روسیه براحتی از طریق مسیرهای ریلی خود، این گذرگاه را به بازارهای اروپا متصل می‌کند. این طرح اتصال روسیه و آسیای میانه به هند را هم ممکن می‌کند. تا قبل از ابتکار جاده ابریشم جدید چینی (یک جاده یک کمربند)، کریدور شمال- جنوب اصلی‌ترین حلقه تجارت بین آسیا و اروپا به شمار می‌رفت. از طریق این مسیر کالاها از هند پس از ورود به بنادر ایران در چابهار و بندرعباس از مسیرهای جاده‌ای و ریلی به سواحل دریای خزر انتقال پیدا می‌کند و سپس از طریق مسیر آبی یا قلمروی جمهوری آذربایجان به روسیه می‌رسد و از این مسیر می‌تواند وارد بازارهای اروپایی شود. از مزایای مهم این طرح کوتاه کردن دسترسی به اروپا برای هند و کشورهای دیگر است به ‌نحوی ‌که مسیر این کریدور برای دهلی‌نو حدود 7200 کیلومتر و تقریباً 60‌درصد کمتر از مسیر دریایی کانال سوئز است؛ همین امر به‌صورت تقریبی زمان ارسال کالا از هند به شمال اروپا را از 40 به 20 روز کاهش می‌دهد. با اعلام آمادگی دیگر کشورهای آسیای میانه و کشورهای عضو شورای همکاری، دامنه عمل و گستره همکاری دولت‌ها و جمعیت تحت پوشش طرح نسبت به گام نخست افزایش چشمگیری خواهد داشت و اکنون این کریدور جمعیت وسیعی را در بر می‌گیرد و بازار تولید و مصرف قابل ‌توجهی را شامل می‌شود. سال 2014 راه‌آهن ترکمنستان و قزاقستان به راه‌آهن ایران متصل شد که پیوستگی این مسیر به جمهوری ازبکستان وسعت دسترسی پروژه در آسیای میانه را افزایش داد. از طرفی در پی حمله روسیه به اوکراین و اعمال تحریم‌های گسترده کشورهای اروپایی و آمریکا علیه روس‌ها، ارائه سرویس حمل‌ونقل دریایی توسط خطوط کشتیرانی بین‌المللی به بنادر مهم روسیه از جمله ولادی وستوک، سن‌پترزبورگ و نووروسیسک متوقف و همچنین راه‌آهن سراسری شرقی- غربی آن کشور نیز کارایی خود را از دست داد. در حال حاضر روسیه بیش از هر زمان دیگری برای مبادله کالا و تجارت 8 میلیارد دلاری با هندوستان و کشورهای جنوب و شرق آسیا به مسیر کریدور شمال- جنوب نیاز پیدا کرده است. 

پس از تحریم‌های اعمال شده علیه روسیه، دولت هند کمیته‌ای تشکیل داد تا برای کمک به بازرگانان هندی راه‌های دسترسی به تسهیلات کشتیرانی را پیدا کند که در این ‌بین مسیر بنادر گرجستان را برای ارسال کالاهای صادراتی هند به روسیه برگزید. چند روز بعد از ارسال نخستین محموله از مسیر گرجستان، برخی تحلیلگران اقتصادی هند مطلب جدیدی را مبنی اینکه مسیر کریدور ترانزیتی شمال- جنوب که از ایران و آذربایجان عبور می‌کند به‌مراتب سریع‌تر و ارزان‌تر از مسیر گرجستان است، مورد تاکید قرار دادند. این کریدور، یکی از مهم‌ترین شاهراه‌های ارتباطی از غرب تا جنوب آسیا به شمار می‌آید که ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۰ در سن‌پترزبورگ توسط 3 کشور ایران، روسیه و هند به منظور ترویج همکاری‌های حمل و نقلی تأسیس شد. این کریدور اقیانوس هند و خلیج‌فارس را از طریق ایران به دریای خزر سپس از طریق روسیه به سن‌پترزبورگ و شمال اروپا متصل می‌کند. پوتین در ششمین اجلاس سران دریای خزر با حضور سران جمهوری آذربایجان، ایران، قزاقستان و ترکمنستان گفت 5 کشور حوزه دریای خزر که روسیه را نیز دربر می‌گیرد، برنامه‌های زیادی برای بهبود زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل در منطقه دارند و در این راستا، اشاره ویژه‌ای به کریدور بین‌المللی حمل‌و‌نقل شمال-جنوب‌ داشت و آن را رگ حیاتی حمل‌و‌نقل از سن‌پترزبورگ به بنادر ایران و هند توصیف کرد. 

این کریدور، می‌تواند یک جایگزین برای مسیر مدیترانه-سوئز باشد که به روسیه اجازه می‌دهد آب‌های تحت تسلط رقبای غربی خود را دور بزند و مسیری است که بیشتر تجارت جهان از آن عبور می‌کند. دور زدن کانال سوئز همچنین می‌تواند به کشورهایی که از طریق کریدور حمل‌و‌نقل بین‌المللی شمال- جنوب تجارت می‌کنند کمک کند از تأخیر در نقاط بن‌بست، مانند آبراه تحت کنترل مصر که محل ترانزیت تقریبا همه کالاهایی است که به اروپا حمل می‌شود از جمله محصولات نفتی، جلوگیری کنند. 

هند در حال حاضر بیشتر از قبل از جنگ اوکراین از روسیه نفت خام می‌خرد. هند اعلام کرده است انرژی روسیه را با تخفیف خریداری خواهد کرد، زیرا به دنبال بهترین معاملات برای مردم خود است. روسیه دومین صادرکننده بزرگ نفت به هند در ماه مه (اردیبهشت و خرداد) بود و می‌توانست شرکای قدیمی انرژی خود را کنار بگذارد تا در ژوئن به بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفت خام هند تبدیل شود. با تلاش‌های اتحادیه اروپایی و ایالات متحده جهت محدود کردن نقش روسیه در اقتصاد جهانی این کشور با اقدامات متقابلی همچون دریافت بهای انرژی به روبل روسیه توانست ارزش روبل را بشدت افزایش دهد. با توجه به افزایش قابل ملاحظه صادرات نفت روسیه به هند و پیش‌بینی زمستان سخت و سرد برای اروپا، به نظر می‌رسد شاهد شکل‌گیری آرایشی جدید در اقتصاد جهان باشیم، از این رو دولت می‌تواند با تکمیل گذرگاه شمال- جنوب، اقتصاد دریا را فعال و تجارت دریایی و حمل‌و‌نقل زمینی را تسهیل کند، چرا که صنعت حمل‌ونقل پیش‌زمینه توسعه بخش‌های اقتصادی کشور بوده و با شکل‌گیری مناسبات جدید در منطقه و تمایل هند و روسیه به افزایش حجم مبادلات با تکمیل پروژه‌های ناتمام ریلی و جاده‌ای، ایران می‌تواند از عبور و ترانزیت کالا از خطوط ریلی و جاده‌ای خود درآمد سرشاری داشته باشد. علاوه بر آن، هند در چند سال قبل توافق «کواد 1 و2» را با امارات، رژیم اشغالگر قدس، آمریکا و استرالیا به ثبت رسانده‌ است تا نفت و کشتی‌های تجاری آنها از اقیانوس هند به دریای سرخ و اروپا برسد و از آن طرف به آمریکا برود. این گذرگاه از این جهت مهم است که مسیر ریلی هند به اروپا را از ایران به آذربایجان و از آن سمت به روسیه و اروپا تغییر می‌دهد که بسیار اهمیت دارد.

***

    آذربایجان عقب‌نشینی کرد     

آذربایجان و ترکیه قصد داشتند با دور زدن ایران و تشکیل کریدور زنگزور جلوی کریدور بزرگ شمال- جنوب را بگیرند. این در‌ حالی است ‌که کارشناسان معتقدند راه‌اندازی کریدور زنگزور عاملی برای از‌ بین‌ بردن مزیت‌‌های بزرگ ترانزیتی و اقتصادی ایران در راه‌اندازی کریدور شمال - جنوب و کریدور شرق - غرب از مسیر ایران است، چرا که با راه‌اندازی کریدور زنگزور به موازات مرزهای ایران، ژئوپلیتیک قفقاز به هم خورده و این مسیر بر سر راه کریدور راهبردی شمال- جنوب قرار می‌گیرد و مانع دسترسی ایران به اورآسیا و بازار اروپا خواهد شد. اما توافق اخیر بین ایران، آذربایجان و روسیه نشان داد پروژه بزرگ کریدور شمال - جنوب با کریدور تورانی یا زنگزور متوقف نخواهد شد.