هفته گذشته پس از گذشت 20 سال، پروژه رصدخانه ملی ایران به سرانجام رسید و رسما راه‌اندازی و به نقطه عطفی تاریخی در تاریخ علم ایران بدل شد. طرح رصدخانه ملی ایران نخستین طرح کلان علمی کشور در حوزه علوم پایه است که پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با تکیه بر دانش و فناوری بومی شده و با حمایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و سازمان برنامه و بودجه به اجرا درآورده است. 

این طرح که گام مهمی در توسعه نجوم و کیهان‌شناسی رصدی و ایجاد و توسعه فناوری‌های مرتبط با آن در بخش اپتیک، مکانیک و کنترل محسوب می‌شود، اواخر دهه 70 شمسی آغاز شد اما با وجود انجام اقدامات اولیه به تأخیر افتاد. سپس سال 88 با توجه ویژه رهبر حکیم انقلاب مجددا فرآیند توسعه این طرح از سر گرفته شد تا اینکه در نهایت هفته گذشته نخستین‌بار رسما تلسکوپ رصدخانه ملی ایران راه‌اندازی و تصاویر دریافت شده آن منتشر شد. فرآیند ساخت و نصب این رصدخانه ۲ دهه طول کشیده است و آن را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های علمی کشور دانست. 

تلسکوپ اصلی رصدخانه ملی ایران، از تلسکوپ اپتیکی با قطر آینه اصلی 340 سانتیمتر (وزن 4000 کیلوگرم) و آینه ثانویه 60 سانتیمتر از ترکیب اپتیکی کاسگرین و سازه مکانیکی از نوع سمتی- ارتفاعی بهره‌مند است. این ترکیب‌ برای اغلب تلسکوپ‌های با ابعاد متوسط تا بسیار بزرگ در سال‌های اخیر به کار گرفته شده است. این تلسکوپ از آخرین فناوری‌‌ها در کنترل حرکت محورها و همچنین کنترل آینه‌ اولیه و ثانویه استفاده می‌کند. وزن سازه تلسکوپ حدود 90 تن است. 

اهداف اولیه علمی این پروژه شامل کاوش در تکامل تشکیل کهکشان‌ها و تکامل ستاره‌ها و شکار سیارات فراخورشیدی است. رصدخانه ملی ایران و ۲ تلسکوپ دیگر در منطقه -یک تلسکوپ مادون قرمز 4 متری در ترکیه که در حال تکمیل است و یک تلسکوپ نوری 3.6 متری در هند- یک شکاف جغرافیایی را در شبکه جهانی پر می‌کنند که به شناخت پدیده‌های زودگذری مانند انفجار اشعه گاما کمک می‌کند. 

رصدخانه ملی ایران با ۴۰ هزار قطعه مکانیکی و ۷۵ هزار قطعه الکترونیکی در 2 هزار متر فضای تخصصی طراحی شده و یکی از مهم‌ترین سازه‌های علمی کشور است. ساخت چنین سازه‌ علمی‌ای می‌تواند فرصت پیشرفتی شگرف در علم نجوم و اخترفیزیک را در اختیار دانشجویان و علاقه‌مندان قرار دهد. 

همچنین در روز‌های اخیر نخستین تصویر رنگی این رصدخانه نیز منتشر شد. در این تصویر، تلسکوپ رصدخانه ملی ایران به رصد کهکشان «NGC23‌» پرداخت که یک کهکشان مارپیچی در صورت فلکی آندرومداست که حدود ۲۰۰ میلیون سال نوری از زمین فاصله دارد. با این‌ حال، به گفته مدیران، این تنها یک تصویر اولیه است و در مراحل بعدی کیفیت تصاویر منتشر شده از سوی رصدخانه ملی ایران بهتر خواهد شد. 

 

* شگفتی منجمان دنیا از رصدخانه ملی ایران

ساینس - از معتبرترین مجلات علمی دنیا- در یک مقاله با تعبیر «تلسکوپی در کلاس جهانی» به رصدخانه ملی ایران پرداخت و نوشت: در این پروژه، اخترشناسان در ایران باید بر موانعی غلبه می‌کردند که تعداد کمی از منجمان و دانشمندان در کشورهای دیگر با آن مواجه هستند؛ تحریم‌هایی که واردات فناوری پیشرفته را محدود می‌کند و نیز محدودیت‌های ویزا که سفر دانشمندان به خارج از کشور را محدود می‌کند. «گری گیلمور» ستاره‌شناس دانشگاه کمبریج و رئیس هیات مشاوران بین‌المللی این پروژه می‌گوید: هیچ‌کس در ایران قبلا کاری در این مقیاس انجام نداده بود. سال گذشته برخی پرسنل سابق این طرح درباره اینکه آیا تغییرات در طراحی ممکن است عملکرد آن را به خطر بیندازد، ابراز نگرانی کردند.