زمانی که یک سبد صادراتی از نظر تنوع محدود باشد، در صورتی که اتفاق خاصی مانند تحریم رخ دهد، آسیب بزرگی به صادرات و اقتصاد وارد می‌شود که نمونه آن را نیز طی ۴ سال اخیر با بازگشت تحریم‌ها شاهد بودیم.

وزیر صمت در مراسم تجلیل از صادرکنندگان برتر به موضوعی اشاره کرد که طی ۵۰ سال گذشته مورد بی‌توجهی واقع شده است. «عدم پیچیدگی اقتصادی» مسأله‌ای است که اگر چه از سوی دولت‌ها و مسؤولان مختلف طی سال‌های گذشته مورد انتقاد قرار گرفته اما در مقام عمل، سیاست خاصی برای گذر از این چالش و بهبود شاخص پیچیدگی اقتصادی طراحی نشده است. عمده روشی که می‌توان از طریق آن پیچیدگی اقتصادی را بهبود بخشید تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی است؛ در واقع بر اساس «نظریه پیچیدگی» هر قدر محصولات تولیدی و صادراتی یک کشور پیچیده‌تر باشند و تنوع و فراگیری بالاتری داشته باشند، آن کشور رشد اقتصادی پایدارتر و درآمد سرانه بیشتری خواهد داشت. در واقع شاخص پیچیدگی اقتصادی نشان می‌دهد که چطور تنوع صادرات می‌تواند نمایانگر اختلاف توسعه‌یافتگی اقتصادی آشکار بین کشورها باشد. این شاخص نسبت به سایر شاخص‌ها (مانند حکمرانی خوب و توسعه انسانی) بهتر و دقیق‌تر می‌تواند رشد اقتصادی و حجم فعالیت‌های اقتصادی یک کشور را بازتاب دهد که بر همین اساس کشورهای ژاپن، سوییس، آلمان، کره‌جنوبی و سنگاپور، ۵ کشور با بیشترین پیچیدگی اقتصادی در سال ۲۰۱۹ بوده‌اند. در این بین بررسی شاخص پیچیدگی ایران نشان می‌دهد در خلال ۵۰ سال اخیر وضعیت کشور در مقایسه با سایر کشورها همواره نوسانی بوده و نتوانسته مطابق با پتانسیل‌ها جلو برود؛ آنطور که کارشناسان اقتصادی می‌گویند در حال حاضر کمتر از ۳۰۰ قلم کالای ایرانی ۹۰ درصد از سهم اقلام صادراتی را در اختیار دارند. ضمن اینکه اصلی‌ترین کالاها و محصولات صادراتی ما محدود به محصولات پتروشیمی، صنایع معدنی و برخی محصولات کشاورزی و صنایع غذایی است. برای ارزیابی دقیق‌تر باید به وضعیت سبد صادراتی کشور در نیمه نخست سال جاری اشاره کرد که بخش عمده‌ای از محصولات این سبد متمرکز بوده و اختصاص به کالاهای بدون ارزش افزوده خاصی همچون پروپان مایع شده، متانول، بوتان مایع شده، گاز طبیعی مایع شده و پلی‌اتیلن گرید فیلم دارد. از سوی دیگر مقاصد صادراتی ایران نیز همواره محدود بوده‌اند؛ به گونه‌ای که طبق گفته غلامحسین شافعی، رئیس اتاق بازرگانی ایران حدود

۷۵ درصد از صادرات کشور تنها به 5 مقصد انجام می‌شود. 

 

* سبد صادراتی چگونه متنوع می‌شود؟

نکته قابل توجه اینکه اگر دولت سیزدهم به صورت واقعی به دنبال اجرای این سیاست است باید بداند که سبد متمرکز صادراتی ایران زمانی می‌تواند متنوع شود که اقتصاد کشور به سمت صادرات‌محور بودن حرکت کند، زیرا در داخل کشور محصولات متنوعی تولید می‌شود اما مقیاس صادراتی برای این تولیدات وجود ندارد و بسیاری از کالاها فقط برای تأمین نیاز داخل تولید می‌شود. زمانی که یک سبد صادراتی از نظر تنوع، حجم و قیمت کالایی محدود باشد، در صورتی که اتفاق خاصی در یک برهه از زمان رخ دهد، آسیب بزرگی به صادرات و اقتصاد وارد می‌شود که نمونه آن را نیز طی ۴ سال اخیر با بازگشت تحریم‌های اقتصادی شاهد بودیم. شرایط تحریمی به تنهایی تجارت را پرریسک و بازارها را محدود می‌کند، بنابراین با توجه به آنچه در واقعیت در حال وقوع است، نخستین راه برون‌رفت از این وضعیت، تنوع‌بخشی به سبد صادراتی و فاصله گرفتن از خام‌فروشی و کالاهای فاقد ارزش افزوده است. این موضوع نیز با افزایش صادرات دانش‌بنیان و صنایع پایین‌دستی محقق می‌شود و می‌تواند تبعات تحریم بر صادرات را به حداقل برساند.