گروه فرهنگ و هنر: با مرور تاریخ تحولات کشورها و تغییر نظام‌های جهانی، می‌توان فهمید توسعه تمدن‌ها، ریشه در رشد فکری و فرهنگی هر جامعه دارد و بی‌شک، بدون رشد فرهنگ، دانش و آگاهی، نمی‌توان به توسعه‌یافتگی و رشد تمدنی دل خوش کرد. بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی به مناسبت آغاز سال تحصیلی 68-67، خطاب به دانش‌آموزان کشور فرمودند: «زندگی در دنیای امروز زندگی در مدرسه اراده است و سعادت و شقاوت هر انسانی به اراده همان انسان رقم می‌خورد. اگر بخواهید عزیز و سربلند باشید، باید از سرمایه‌های‌ عمر و استعدادهای جوانی استفاده کنید. با اراده و عزم راسخ خود به طرف علم و عمل و کسب دانش و بینش حرکت نمایید، که زندگی زیر چتر علم و آگاهی آنقدر شیرین و انس با کتاب و قلم و اندوخته‌ها، آنقدر خاطره‌آفرین و پایدار است که همه تلخی‌ها و ناکامی‌های دیگر را از یاد می‌برد. بشریت با همه پیشرفت‌هایش در علوم و فنون، هنوز در گهواره طفولیت دانش است و تا رسیدن به بلوغ کامل، راه طولانی در پیش است».

توجه به دغدغه‌های امام و رهبر معظم انقلاب و سایر بزرگان انقلاب و دین نشان می‌دهد افزایش اطلاعات و دانش، به عنوان مؤلفه رشد و بالندگی کشور، امری اکتسابی به شمار می‌رود و زمانی به دست می‌آید که اقشار جامعه خود را مأنوس به مطالعه مفید و کتابخوانی کنند. در حقیقت ترویج فرهنگ مطالعه عامل مهم توسعه است و همین عامل باعث شده نرخ سرانه دستیابی به منابع اطلاعاتی و مطالعاتی افراد، یکی از شاخصه‌های توسعه‌یافتگی جوامع شناخته شود؛ به گونه‌ای که برخی اندیشمندان، جهان امروز را «جهان اطلاعات» یا «جهان شبکه‌ای» می‌دانند. از همین رو باید پذیرفت که ارتقای سطح کیفی و کمی مطالعه، هنجاری فرهنگی قلمداد شده که تحقق آن در جامعه نیازمند هنجارسازی این رفتار و ایجاد باورها و قواعدی در این باره در میان اجتماع است. در همین ارتباط محمدباقر صدقی، معاون ارتباطات مرکز پژوهشی مبنا و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با «وطن‌امروز» می‌گوید: با مرور وضعیت مطالعه در کشورهای دیگر، پایین بودن سرانه مطالعه در کشور ما بیشتر روشن می‌شود، بویژه که بین توسعه‌یافتگی کشورها و سرانه مطالعه، رابطه معناداری برقرار است. بد نیست در این باره به آمارها و اطلاعات مرتبط با کشورهای توسعه‌یافته بپردازیم. طبق تحقیقی که سال 2005 در روسیه انجام شده 66 درصد مردم روسیه کتابخوان هستند که 26 درصد از آنان به طور مرتب کتاب می‌خوانند. همچنین شمار کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های خانگی این کشور، به‌ طور متوسط 300 عنوان گزارش شده است. آمار کتابخوانی در انگلستان بویژه در میان جوانان بسیار بالاست. بر اساس تحقیقی در سال 2008، بیشتر جوانان انگلیسی (58 درصد) از مطالعه لذت می‌برند و خودشان را در گروه کتابخوانان حرفه‌ای قرار می‌دهند. همچنین بیشتر جوانان این کشور (71 درصد) خودشان را اهل مطالعه می‌دانند. طبق این تحقیق، از عوامل رواج مطالعه در میان جوانان انگلیسی، لذت بردن از کتابخوانی است. اما در آمریکا، علاوه بر عامل لذت بردن از مطالعه، عوامل دیگری نیز دخیل است. به عنوان مثال بر اساس تحقیقات انجام شده درباره کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان ایالات متحده آمریکا، 78 درصد آنها معتقدند اگر کتاب‌خوانی حرفه‌ای نباشند در آینده با شرایط دشواری روبه‌رو خواهند شد. 87 درصد آنان نیز بر این باورند که باید کتاب‌خوانی حرفه‌ای باشند تا در آینده بتوانند حرفه‌ای مناسب پیدا کنند. صدقی ادامه می‌دهد: «مرکز تحقیقات گذران وقت»، مرکزی وابسته به دانشگاه آکسفورد است که در زمینه‌ چگونگی گذران وقت در کشورهای مختلف تحقیق می‌کند. این مرکز نتیجه تحقیق درباره «کارهای روزمره در 22 کشور»  را سال 2010 منتشر کرده است که بخشی از آن به سرانه‌ مطالعه‌ افراد بین 18 تا 64 سال اختصاص دارد. این گزارش بیان می‌کند در 22 کشور مورد بررسی، مردم کشورهای فنلاند، استونی، آلمان، هلند، نروژ و سوئد بیشترین زمان را برای خواندن کتاب‌ها و دیگر اقلام چاپ‌‌شده اختصاص می‌دهند. در این گزارش میان مطالعه‌ منابع دیجیتال و منابع چاپ‌شده تفاوت گذاشته شده اما مطالعه‌ کتاب، روزنامه، مجله و دیگر اقلام چاپی، یکسان فرض شده است. همچنین اشاره‌ای به تفکیک مطالعه‌ موظفی از مطالعه‌ آزاد نشده است. آسیب‌شناسی حوزه رسانه بویژه کتاب، نقش غیرقابل‌انکاری در توسعه فرهنگی- فکری جوامع ایفا کرده و از این‌رو پراهمیت و شایسته بررسی است. بر این اساس جوامع به صورت مستمر و منظم سعی در بالا نگه‌ داشتن نرخ‌های مرتبط با کتاب می‌کنند. نگاهی آماری بر وضعیت تولید، نشر، توزیع و تقاضای کتاب نشان می‌دهد جامعه ایرانی جز در موارد خاص (شاخص دیجیتال کتابخانه ملی ایران) در بقیه شاخص‌ها در سطح پایینی قرار دارد.

معاون ارتباطات مرکز پژوهشی مبنا تصریح می‌‌کند: مرکز پژوهشی مبنا از سال 90 فعالیت خود را در زمینه مسائل فرهنگ دینی و نهادهای دینی آغاز کرده است. رویکرد اصلی این مرکز، استخراج مسائل بنیادین نظام اسلامی در حوزه فرهنگ دینی و نهادهای دینی و رسیدن به راهبرد و حل مسائل آنهاست. این مرکز، پژوهش‌های گوناگونی در حل مسائل فرهنگی و اجتماعی کشور به انجام رسانده است که نظام‌واره مسائل فرهنگی دینی مورد تحسین نهادهای عالی نظام قرار گرفته است. هیات اندیشه‌ورز مبنا به ‌عنوان یک مرکز صاحب سبک در زمینه برگزاری روشمند و کارآمد جلسات اندیشه‌ورزی و رسیدن به سند راهبردی و ارائه نظام‌مند مسائل تخصص دارد. فرهنگ کتاب و کتابخوانی از دغدغه‌های مرکز پژوهشی مبنا است که این مساله در قالب پروژه‌ای راهبردی با عنوان «راز عقب‌ماندگی فرهنگی» یا آسیب‌شناسی فرهنگ مطالعه در ایران بررسی شد. مبنا معتقد است اگر فرهنگ مطالعه در کشور نهادینه شود، کمک شایانی در امر توسعه کشور و رشد و بالندگی این مرزوبوم انجام می‌شود.

وی می‌افزاید: به‌رغم مطالعات متعدد و تعریف و اجرای طرح‌های مختلف، به نظر می‌رسد دامنه و عمق آسیب گسترش یافته و وجه اپیدمیک به خود گرفته است. فراگیری این آسیب تا حدی است که امروز با توجه به ابعاد و پیامدهای منفی می‌توان از آن تحت عنوان مساله اجتماعی یاد کرد. نهادینه کردن فرهنگ مطالعه و کتابخوانی سهم بسزایی در کاهش بزهکاری‌ها و نابهنجاری‌های اجتماعی دارد. همچنین یکی از راه‌های مهم توسعه فرهنگی اهمیت دادن به مساله کتاب و ترویج مطالعه در جامعه، خصوصاً در میان جوانان و نوجوانان است، درواقع از شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی هر جامعه سرانه مطالعه، میزان تولید و مصرف اطلاعات و کالاهای فرهنگی در آن جامعه است و بنا بر اهمیت این مساله، کشورهای پیشرفته و سیاست‌گذاران آنان برنامه‌ریزی‌هایی در این رابطه داشته و اجرا می‌کنند.

این استاد دانشگاه ضمن اشاره به برخی آفت‌های کمبود فرهنگ کتاب‌خوانی در جامعه، نگاه راهکار محور خود را اینطور بیان می‌کند:

1- بی‌حوصلگی و گریز از مطالعه حتی در محصلان: تاکید بیش از حد معلمان و اساتید روی مهارت خواندن و استفاده از تک منبع‌ها، سبب شده محصلان از مطالعه لذت نبرده و از آن گریزان باشند. یکی از کمترین نمرات ایران، در آزمون سواد خواندن در سطح بین‌المللی، لذت نبردن افراد از مطالعه خویش است.

2- کمبود کتابخانه‌های عمومی: طبق آمار جهانی در حداقل استاندارد، ایران نیازمند 14000 کتابخانه عمومی است در حالی که تنها 1500 کتابخانه عمومی در کشور وجود دارد و با احتساب کتابخانه‌های مساجد، حوزه‌ها، مدارس و غیره در مجموع حدود 4000 واحد کتابخانه در کشور مشغول به فعالیت است. این یعنی کشور ما حدود 11000 کتابخانه نسبت به حداقل استاندارد جهانی کمبود دارد. بی‌توجهی ناشران و مؤلفان به نیازهای مختلف مخاطبان در تهیه و تولید کتاب، طراحی‌های ضعیف و خسته‌کننده در تولید آثار، عدم هماهنگی در برنامه‌ها، عدم ثبات مسؤولیت‌ها در مدیریت‌های فرهنگی و به دنبال آن تغییر در اصل برنامه‌ها از علل کاهش سرانه مطالعه کتاب به شمار می‌رود. برنامه‌های نظام آموزشی کشور به شیوه‌ای است که دانشجو و دانش‌آموز نیازی به مراجعه به کتابخانه در خود نمی‌بینند.

3- گرانی کتاب: خانواده‌ها در گرفتاری‌های اقتصادی خود سعی در حذف مسائل غیرضروری می‌کنند که عمدتاً کتاب نیز در دسته غیرضروری‌ها لحاظ می‌شود. یکی از عوامل این مساله، گرانی کتاب عنوان می‌شود.  با وجود اهمیت بالای ترویج فرهنگ مطالعه در کشور، متاسفانه بررسی‌ها نشان‌دهنده وضعیت نامطلوب کتابخوانی در کشور است و عمدتاً مردم ایران از خرید و مطالعه کتاب گریزانند و این موضوع در شأن کشوری با پیشینه تاریخی و فرهنگ غنی و مردمی که در جهان داعیه‌دار فرهنگ و ادب هستند، نیست. برای حل این آسیب، طرح‌های تحقیقاتی متعددی به اجرا درآمد که مهم‌ترین آن سند نقشه جامع علمی کشور است که در آن راهبردی ملی با عنوان «توسعه فرهنگ مطالعه و تتبع و تحقیق، تقویت روحیه پرسشگری و حقیقت‌جویی و یادگیری مادام‌العمر در سطح عموم و استفاده از یافته‌های تحقیقاتی و علمی در زندگی روزمره به صورت عاملی برای توسعه اجتماعی و بهبود زندگی» تدارک دیده شده است. حال می‌توان گفت موانعی در ترویج فرهنگ مطالعه وجود دارد و برای آنکه بتوان رویکرد آموزش‌محوری صرف را تغییر داد و فرهنگ مطالعه را در جامعه گستراند و به نوعی عادت مطالعه و محل رجوع به منابع متنی برای اقشار جامعه ایجاد کرد، باید برنامه‌ریزی‌ها را به سمت اجراسازی راهبردهای اصلی برد.

 

***

طبق آمار جهانی در حداقل استاندارد، ایران نیازمند 14000 کتابخانه عمومی است در حالی که تنها 1500 کتابخانه عمومی در کشور وجود دارد