شروین طاهری: اگر آسمان به زمین آمدن مصداقی عینی داشت، رخدادی بود که چهارشنبه هفته گذشته یازدهم ژانویه 2023  (21 دی 1401) بر فراز کشوری به وقوع پیوست که مدعی بود آسمان و زمین کره خاکی را در ید قدرت خود دارد. 

این روز به نمادی تاریخی در روند سقوط در قلمروی کشوری تبدیل شد که عظیم‌ترین هژمون نظامی و بزرگ‌ترین اقتصاد جهان و بزرگ‌ترین شبکه پرواز‌های داخلی و خارجی در سراسر کره زمین را به خود اختصاص داده و اصلا پرواز نخستین هواپیما را از 123 سال پیش به نام خود ثبت کرده است.

آن روز برای تقریبا 5 ساعت، حریم هوایی  کشور مزبور به روی همه هواپیماهای غیرنظامی بسته شد. شایان ذکر است این کشور نه درگیر شرایط جنگی یا وضعیت امنیتی اضطراری است، نه تمام یا بخشی از حریم هوایی‌اش شامل مناطق پرواز ممنوع شورای امنیت سازمان ملل شده، نه سامانه‌های ناوبری‌اش مورد حمله سایبری خاصی قرار گرفته، نه تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار دارد، نه حتی مانند وضعیت یک سال پیش خود با بحران بوران و یخبندان زمستانی یا مشکل ملی بیماری همه‌گیر مواجه است. 

از ساعت 4:18 بامداد یازدهم ژانویه به وقت ساحل شرقی ایالات متحده، اداره هوانوردی فدرال آمریکا (FAA) اعلام کرد تمام پروازها از مبدا یا به مقصد خاک این کشور به خاطر مشکل فنی در سامانه کنترل پرواز زمینگیر شده‌اند. بر اساس توئیت‌های این سازمان، ظاهرا وضعیت آسمان آمریکا تا ساعت 9 بامداد به همین شکل باقی مانده و با ازسر‌گیری تدریجی پروازها از ساعت 2 بعدازظهر همان روز تازه به حالت عادی بازگشته است. 

به این ترتیب بیش از 4500 پرواز داخلی و خارجی، از مبدا یا به مقصد خاک ایالات متحده تا ساعت 9:30 صبح چهارشنبه به وقت واشنگتن به تعویق افتاد یا به طور کامل لغو شد که دلیل آن اختلال در سامانه برخط خودکار «نوتام» (NOTAM مخفف اطلاعیه به  ماموریت‌های هوایی) عنوان شد. سامانه نوتام به خلبان‌ها درباره بسته شدن باند، قطع تجهیزات و سایر خطرات احتمالی در طول مسیر پرواز یا در مکانی که می‌تواند بر پرواز تأثیر بگذارد، هشدار می‌دهد؛ مثلا درباره عبور دسته‌های بزرگ پرندگان مهاجر از مسیرهای هوایی.

آخرین بار که آمریکا دچار بحران هوایی شده بود نیز در همین دولت دموکرات‌ها و تقریبا یک سال پیش بود؛ زمانی که در بازه زمانی هفته آخر دسامبر 2021 تا  روز اول ژانویه 2022 حدود 4400 پرواز در نقاط مختلف جهان از جمله 2500 مورد در ایالات متحده لغو شد. دلیل این بحران اما نه نقص فنی و تکنیکی در سامانه‌های کنترل پرواز آمریکا، بلکه اثر مضاعف مشکلات همزمان مثل کمبود پرسنل خطوط هوایی و فرودگاه‌ها، قرنطینه مسافران دوران همه‌گیری کرونا و بارش برف سنگین در اغلب نقاط این کشور عنوان شده بود.

این بار اما هوانوردی آمریکا با یک بحران سیستمی مواجه است که مستقیما به ناکارآمدی سیاسی و مدیریتی این کشور مربوط می‌شود. مساله حتی فراتر از ۳ دهه به روز نشدن سامانه رایانه‌ای برخط سراسری گزارش اطلاعات هوانوردی آمریکاست. شبکه «سی‌ان‌ان» فاش می‌کند بحران «پرواز ممنوع» بر فراز ایالات متحده صرفا یک مساله فنی نبوده و نیست، بلکه به بحران عمومی‌تر ندانم‌کاری دولت رئیس‌جمهور فرتوت ینگه دنیا، جو بایدن 80 ساله گره خورده است. 

سازمان «اف‌ای‌ای» (FAA) اگر چه زیرمجموعه‌ وزارت حمل‌و‌نقل آمریکا محسوب می‌شود اما به دلیل حساسیت بالایی که این نهاد دارد، مدیرش مستقیما توسط رئیس‌جمهور آمریکا منصوب می‌شود. نکته اینجاست که  با ورود به سومین سال دولت بایدن، اداره هوانوردی فدرال به دلیل عدم تایید گزینه متهم به فساد کاخ سفید، هنوز رئیس ندارد و توسط مدیریت موقت اداره می‌شود.

حتی یک مخاطب عادی این خبر که با اعتبار بین‌المللی و ابعاد پرطمطراق اداره هوانوردی فدرال آشنا باشد نیز از ابعاد بی‌سابقه رخداد 11 ژانویه حیران می‌ماند.  

«اف‌ای‌ای» نه تنها وظیفه کنترل و سرپرستی همه امور هوانوردی غیرنظامی آمریکا و حتی صدور مجوز‌های ملی  پرتاب‌های فضایی در این کشور را بر عهده دارد، بلکه طبق یک قانون نانوشته، صاحب مراکز ناوبری مشترک با نیروی هوایی پنتاگون و سازمان هوا و فضای مشهور این کشور (ناسا) در نقاط مختلف جهان است.

استانداردها و نفوذ این سازمان در صنعت جهانی هوانوردی حتی بر ایکائو (سازمان بین‌المللی هواپیمایی بین‌المللی)، یعنی نهاد هواپیمایی تخصصی سازمان ملل متحد نیز ارجح است. به بیان فنی‌تر، ایکائو که بر اساس کنوانسیون شیکاگو ایجاد شده و نهاد ناظر بر آن در مقر سازمان ملل در نیویورک مستقر است و مقر اصلی‌اش در مونترال کاناداست و عملا در حریم هوایی پنتاگون قرار دارد، خود یکی از زیرمجموعه‌های کاربردی و تکنیکی اداره هوانوردی فدرال آمریکا محسوب می‌شود.

به همین دلیل توئیت چهارشنبه گذشته حساب رسمی «اف‌ای‌ای» مبنی بر زمینگیر شدن همه پروازهای تجاری داخلی و خارجی آمریکا، از نگاه کارشناسان صنعت هوانوردی به عنوان یک بحران تاریخی در دوران هوانوردی مدرن تلقی شد. «اف‌ای‌ای» خود اعتراف کرده توقف سراسری ترافیک هوایی در آمریکا طی 20 سال گذشته بی‌سابقه بوده است.

یازدهم ژانویه، شبکه‌های اجتماعی آمریکایی با سیلی از پست‌های هزاران مسافر ناراضی از اوضاع آشفته فرودگاه‌های سراسر ایالات متحده مواجه شدند.

در اطلاعیه وزارت حمل‌و‌نقل دولت بایدن  درباره این بحران مشخص نشده آیا پروازهای بین‌المللی  نیز تحت تاثیر نقص فنی سامانه نوتام قرار گرفته‌اند یا خیر. اداره هوانوردی فدرال آمریکا عملا مرجع سامانه‌های کنترل هوایی چند کشور کوچک و بزرگ آمریکای شمالی و کارائیب است.

از آنجا که یکی از ترمینال‌های هوایی‌ای که در این روز دچار آشفتگی شد، فرودگاه بین‌المللی آوستین- برگستروم در ایالت تگزاس بوده است، می‌توان حدس‌هایی درباره ابعاد بین‌المللی بحران هوایی 11 ژانویه زد.

به گزارش تارنمای رصد پروازی فلایت اویر، در خلال ساعات پرواز ممنوع بر فراز آمریکا بیش از 1500 پرواز به تعویق افتاده مربوط به خطوط هوایی جنوب غربی این کشور بوده که بیش از 900 مورد آنها کاملا لغو و بقیه با چند ساعت تاخیر انجام شد. 

* اختلاف سیاسی روی زمین، بحران در آسمان

حتی «کارین ژان پیر» سخنگوی کاخ سفید نیز اعتراف کرد «هیچ مدرکی دال بر حمله سایبری وجود ندارد». به عبارت دیگر بحران به وجود آمده کاملا ساختاری است. در حالی که «اف‌ای‌ای» خطای پرسنل را دلیل نقص فنی سامانه نوتام در واقعه 11 ژانویه برشمرده اما طبق گزارش «سی‌ان‌ان»، یک منبع دولتی آگاه فاش کرده نرم‌افزار اداره هوانوردی فدرال که  باعث تاخیر و لغو هزاران پرواز شد، 30 سال قدمت دارد و حداقل ۶ سال تا به‌روزرسانی فاصله دارد. تازه پس از این فاجعه بود که اداره هوانوردی فدرال، خبر قراردادهای فوری با 6 پیمانکار به ارزش بیش از ۲ میلیارد دلار را رسانه‌ای کرد.

این مشکلات فنی وقتی با اختلافات سیاسی پشت پرده دولت بایدن تلفیق می‌شود، افقی تیره و تار را در آسمان آمریکا ترسیم می‌کند. 

بر اساس آخرین گزارش‌ها، «پیت بوتجیج» نخستین همجنس‌باز رسمی کابینه آمریکا و  وزیر فعلی حمل‌و‌نقل از صبح روز به آسمان آمدن زمین در این کشور، درباره قطع فعالیت سامانه نوتام، تماس‌های متوالی با مدیریت موقت «اف‌ای‌ای» داشته و خواستار اقدام بسیار سریع‌تر برای تهیه جدول زمانی برنامه‌ریزی اصلاح سامانه شده است. مشکل اینجاست که «فیلیپ واشنگتن»، رئیس سایه اداره فدرال هوانوردی به طور فیزیکی روی کرسی خود حضور ندارد.

ماه‌هاست بایدن، این مدیر پیشین فرودگاه بین‌المللی دنور را نامزد ریاست «اف‌ای‌ای» کرده اما انتصاب او به خاطر تحقیقات دادگستری درباره پرونده فسادش نهایی نشده است. واشنگتن که رهبری کمیته حمل‌و‌نقل حزب دموکرات را بر عهده دارد، موقعیت سیاسی بالاتری نسبت به بوتجیج دارد و در عین حال با وزارت او که فاقد سابقه تخصصی حمل‌و‌نقل است، مخالف بوده. او معتقد است بوتجیج به عنوان راننده سابق خودروی نیروهای پنتاگون در پایگاه هوایی بگرام در افغانستان، هیچ آشنایی‌ای با صنعت حمل‌و‌نقل نداشته و صرفا به عنوان یک نظامی پیشین همجنس‌باز در ساختار سیاسی بالا آمده است. تیم بایدن همچنین بوتجیج را که رقیب او در مرحله مقدماتی درون حزبی انتخابات 2020 بود، یک گزینه تحمیلی از شورای دگرباش‌های حزب دموکرات به کابینه می‌داند. در نتیجه گزینه اصلی بایدن برای بخش حمل‌و‌نقل همچنان که در سایه «اف‌ای‌ای» را اداره می‌کند، در مقابل دخالت‌های وزیر حمل‌و‌نقل در این سازمان کارشکنی می‌کند.