محمدعلی میرزایی*: برای هر کارگردان و نمایشنامه‌نویسی در دنیای گسترده تئاتر، «کنشگری» مخاطب بسیار اهمیت دارد؛ اینکه تماشاگر قدم به قدم و پا به پای بازیگران حین اجرا همراه باشد، قطعا برای هر آرتیست حرفه‌ای لذت‌بخش است و او را به وجد می‌آورد اما مساله‌ مهم این است که چگونه باید تماشاگر را به طور اصولی در اجرای «نمایش» همراه کرد. یکی از ابزارهای رسیدن به اصل اساسی در نمایش، «تئاتر کاربردی» است؛ تئاتری که این روزها متاسفانه بسیار کم از آن می‌شنویم و می‌بینیم، در صورتی که تئاتر کاربردی به هنر نمایش جنبه کاربردی می‌دهد. تئاتر کاربردی، یک ابزار به شمار می‌رود؛ ابزاری که در دستان مردم است و تمرین گفت‌وگوی انتقادی هم به شمار می‌رود. تئاتر کاربردی حتی می‌تواند اشتغالی پویا برای تمام تئاتری‌های ایران مهیا کند. «میلاد جباری‌مولانا» کارگردانی جوان اما با سابقه است. بیش از ۵۰ فیلم کوتاه کارگردانی کرده و با هر مضمونی هم کار تئاتر انجام داده؛ از اجتماعی و دفاع‌مقدس گرفته تا سیاسی، مذهبی و تاریخی. نمایش‌هایی چون «رویای شب دهم اردیبهشت» را در تالار وحدت، «سکوت سال 10 هجری» را در سالن تئاتر ایرانشهر، خانه هنرمندان و سنگلج، نمایش «چرخ و فلک»، «کلانتر» (چخوف) و «دموکراسی سفارشی» را در زندان قصر و «زمان در حبس قصر» را در موزه عبرت به صحنه برده است. وی زندان‌های عبرت و قصر رژیم سابق را تبدیل به مکانی برای اجرای «تئاتر کاربردی» کرده است. جباری درباره کارکرد «تئاتر کاربردی» به «وطن امروز» این‌طور گفت: اولین سوالی که مطرح می‌شود، این است: آیا «تئاتر مرسوم»، نمایش‌هایی که در حال حاضر شاهدش هستیم، پاسخگوی عموم شهروندان است یا خیر؟ و دومین سوال این است که تئاتر چگونه می‌تواند با تمام مردم ارتباط برقرار کند و چرا عادت کردیم بگوییم تئاتر خوب برای خواص بوده و تئاتر ضعیف برای عوام است و اینکه چطور می‌شود فرهنگ تئاتر را در همه ابعاد جامعه گسترش داد؟ تئاتر کاربردی، تئاتری است که فرقی بین مردم قائل نیست و به تمام دغدغه‌های جامعه اهمیت می‌دهد و به همین علت از جایگاه مناسبی در میان مردم برخوردار است. یکی از شاخه‌های تئاتر کاربردی، تئاتر شورایی است که همه را مستعد خلق تئاتر می‌داند و تئاتر را صرفا در تملک و انحصار یک عده نمی‌داند. تئاتر کاربردی، ابزاری پیشرو و موثر به شمار می‌رود که شاخه‌های متعددی دارد. 

* مردم با تئاتر کاربردی ارتباط خوبی برقرار می‌کنند

وی ادامه داد: تئاتر هنر گشاده‌دست و سخاوتمندی است. تئاتر کاربردی یک میان‌رشته به حساب می‌آید که در همه‌ جای دنیا هم کاربرد آن ترویج فرهنگ شهروندی است و مردم را درگیر می‌کند و مردم هم در مقابل با لذت هنرمند شدن آشنا می‌شوند. مخاطب در تئاتر مرسوم کنش‌پذیر است ولی در تئاتر کاربردی قطعا مخاطب ما کنشگر است. نمایش‌های مرسوم عمدتا فرآورده‌محور هستند اما تئاتر کاربردی، فرآیندمحور است. در اجراهای مرسوم اجرا تا پایان ثابت است ولی در تئاتر کاربردی اجراها هر لحظه می‌تواند دستخوش تغییر شود. هدف تئاتر مرسوم تفسیر نمایشنامه است، در صورتی که هدف تئاتر کاربردی منتج به تغییر سبک زندگی می‌شود. سال ۹۴ نقطه عطف دوم فعالیت هنری من شد؛ زمانی که پژوهش‌هایم مرا به تئاتر کاربردی و نمایش «زمان در حبس قصر» رساند که شاخه‌ای از تئاتر موزه یا میراث محسوب می‌شود. 

جباری افزود: این نمایش در حالی به اجرا در موزه قصر رفت که برای نخستین بار نوع این تئاتر در ایران اجرا می‌شد البته نه فقط در ایران، بلکه در کشور‌های همسایه هر چند که در حال حاضر کشورهایی چون ترکیه از ما تا حدودی پیشی گرفته‌اند و به بحث گردشگری سیاه در این عرصه می‌پردازند اما آن دوره چنین شاخه‌هایی از تئاتر وجود نداشت، بنابراین در آن سال برای اینکه نخستین موزه زنده ایران را در شاخه تئاتر کاربردی به راه بیندازم، خیلی سختی کشیدم. هر چند پژوهش‌هایش خیلی لذتبخش بود اما ساختار اجرایی‌اش اذیت‌کننده شد، چرا که دست‌تنها بودم و مدیران عموما به خاطر عدم ‌شناختی که داشتند، از آن پشتیبانی نمی‌کردند. مثلا برای دریافت بودجه خیلی مشکل داشتم که تنها مدیریتی که در این عرصه مرا یاری کرد، دوست و معلمم حاج‌حسین هوشیار بود که الان هم مدیر فرهنگی شهرداری منطقه ۲۲ است. واقعا امیدوارم مدیران فرهنگی‌ای پیدا شوند که از جوانانی که حرفی برای گفتن دارند، نوآوری، کار جدید یا حتی یک بومی‌سازی دارند، حمایت کنند؛ هر چند حداقلی باشد اما واقعا اثرگذار است.

* تئاتر کاربردی ابزاری برای رسیدن به جهاد تبیین

نویسنده و کارگردان یادآور شد: یک مدل تئاتر کاربردی تئاتر شبیه‌سازی است، مثلا من یک طرحی برای شبیه‌سازی دهه‌های 50، 60 و 70 دارم که یک محله با مقیاس بزرگ را شبیه‌سازی کنم، مثلا یک فردی می‌خواهد یک شبانه‌روز یا بیشتر در دهه 70 زندگی کند، در هتلی ساکن شود، سبک غذا‌های دهه 50 را بخورد، فیلم‌های آن دهه را تماشا کند و همه عواملی هم که آنجا کار می‌کنند، هنرمندان تئاتر هستند. نمونه چنین ایده‌ای را ایتالیا در دهکده‌ای پیاده کرده است. شاخه دیگر تئاتر کاربردی، تئاتر درمانی و قصه‌گویی است. آنچه خانه‌های سالمندان ما بدان نیاز دارند، این است که چند نیروی تئاتر فعال شوند، تئاتر خاطره به راه بیندازند که همین باعث دور شدن سالمندان از آلزایمر می‌شود. مدل نمایش‌هایی که ما در موزه عبرت و قصر هم اجرا کردیم، تئاتر موزه و میراث است که خیلی هم به درد دانش‌آموزان می‌خورد، یعنی به اعتقاد من دانش‌آموزی که این ۲ نمایش را دیده باشد، یک کتاب تاریخ معاصر دوره دبیرستان را یاد گرفته است. وی تصریح کرد: در نهایت اینکه تئاتر کاربردی به خاطر اینکه حوزه تفکر، پژوهش و تحقیق است، علمی‌ترین نوع تئاتر دنیاست و کار ساده‌ای نیست. متأسفانه همه هنرمندان ما عادت کرده‌اند به کار تئاتر صحنه‌ای مرسوم و روتین که همه چیز در آن مشخص است و یک دانشجوی سال اولی تئاتر هم می‌تواند این‌طور کار کند اما تئاتری که بتواند مخاطب را به چالش بکشد، مثل شاخه تئاتر شورایی که در یک بخش‌هایی آرین رضایی و دیگر دوستان کار کرده‌اند، اثرگذارتر است. ما در تئاتر کاربردی ردپای تبیین را مشاهده می‌کنیم و به طور کامل ملموس است که ساختار تئاتر کاربردی تبیینی است و به همین دلیل می‌توان گفت تئاتر کاربردی ابزاری برای رسیدن به جهاد تبیین به شمار می‌رود و در نهایت باید گفت در کشورمان به تئاتر کاربردی به صورت اساسی توجه نکرده‌ایم؛ منابع آن محدود است و حتی در جشنواره امسال تئاتر فجر هم اثری از تئاتر کاربردی نیست.

* روزنامه‌نگار