رضا حبیبی: ۸ رجب سالروز ولادت یکی از نوادر علمی جهان تشیع، «شیخ حر عاملی» است. شیخ حر را عوام به دلیل نامگذاری یکی از رواق‌های حرم مطهر امام رضا(ع) به نام او می‌شناسند ولی کمتر کسی به عظمت او و تالیفات گرانقدرش واقف است. 

شیخ محمدبن حسن‌بن علی‌بن حسین عاملی‌مشغری معروف به شیخ حر عاملی، جمعه ۸ رجب 1033 قمری در روستای مشغره از توابع جبع چشم به جهان گشود. جبع یکی از مراکز مهم جبل عامل در جنوب لبنان است.

خاندان شیخ حر عاملی با 34 پشت به حربن یزید ریاحی می‌رسد. پدر وی شیخ حسن‌بن علی عاملی است که مردی دانشمند بود. وی از علامه مجلسی روایت نقل می‌کند و مجلسی هم از او روایت می‌کند. شیخ در فقه مسلک اخباریان را داشت ولی اخباری معتدل بود.

از اساتید وی می‌توان علامه مجلسی، فیض کاشانی و علامه سیدهاشم بحرانی، صاحب تفسیر البرهان را نام برد. از شیخ آثار زیادی برجا مانده است که از جمله آنها می‌توان الجواهر السنیه فی‌الاحادیث القدسیه، الصحیفه الثانیه السجادیه، الایقاظ من‌الهجعه، برهان علی الرجعه، الفصول المهمه فی‌اصول الائمه، دیوان الشعر، بدایه الشعر، بدایه الهدایه فی‌الواجبات والمهمات المنصوصه و اهل الامل را نام برد. 

محل تدریس شیخ در مشهد مقدس و صحن ثامن‌الائمه، یکی از باشکوه‌ترین کلاس‌های درس در عصر خویش بود. وی شاگردان زیادی به عالم اسلام تقدیم کرد. این فرزانه روزگار 21 ماه رمضان 1104 در 71 سالگی چشم از جهان فرو بست و بدن او را در کنار بارگاه ملکوتی امام رضا علیه‌السلام در ایوان شمالی صحن عتیق، جنب مدرسه میرزاجعفر به خاک سپردند.

اما خود شیخ به بررسی مشکلات جوامع حدیثی شیعه می‌پردازد که در مقدمه «وسائل‌الشیعه» به آن اشاره کرده و می‌گوید: «کسی که کتب حدیثی را مطالعه کند، درمی‌یابد احادیث نقل‌شده در آن جوامع حدیثی، چنین اشکالاتی دارد؛ طولانی بودن کتاب‌ها، تشتت اخبار و روایات، صعوبت تحصیل، اختلاف در روایات، زیادی در تکرار حدیث، کم بودن احادیث در باب مسائل شرعیه و... ».

اما کتابی که شیخ حر عاملی را با آن می‌شناسیم، کتاب گران‌سنگ «وسائل‌الشیعه» است. این اثر یکی از کتاب‌های مرجع در زمینه احادیث اهل بیت(ع) است که از اعتبار و اعتماد خاصی در میان کتاب‌های حدیثی برخوردار است.

در این کتاب، نویسنده روش خاص خود را به کار برده و احادیث فقهی را- که فقها در استنباط احکام شرعی بدان نیازمندند و بر آنها تکیه می‌زنند- جمع‌آوری کرده است. او این کتاب را با احادیثی در مقدمه عبادات افتتاح کرده و سپس طبق کتب فقهی، آن را از بحث طهارت تا مبحث دیات، تقسیم‌بندی کرده است.

شیخ حر برای تالیف این کتاب 18 سال به طور مداوم کار کرد که مشتمل بر 35 هزار و 850 حدیث است و با مراجعه به کتب اربعه و بیش از 180 کتاب حدیث دیگر که قسمتی از آنها جزو کتب قدما و «اصول اربع‌مئه» بود، آن را به سبک خاصی درآورده است.  

شیخ حر بیشتر این کار بزرگ را در زادگاهش مشغر به رشته تحریر درآورد و سال 1082 قمری در «مشهد مقدس» آن را به اتمام رساند و سپس فهرست آن را نوشت.

نکته قابل توجه آنکه شیخ حر ۳ بار این کتاب را از نظر گذراند و خود نخستین کسی است که بر آن تعلیق نوشت و نام آن را «تحریر وسائل‌الشیعه و تحجر مسائل‌الشریعه» گذاشت. 

 این کتاب ابتدا در ۳ مجلد سنگی بود و سپس در 20 مجلد درآمده است که مرجع استفاده همه علمای بعد از او است. 

شیخ حر در مقدمه وسائل‌الشیعه در بیان انگیزه خود از تالیف و تدوین کتاب خود می‌نویسد:

«کسی که کتب حدیث را مطالعه کند و احادیث آن را بررسی کند و به سخنان مولفان آن بنگرد که گاه آن احادیث تطویل دارد و گاه برای آنها، تاویلات دور و دراز ارائه می‌کند و دستیابی به مطالب در آن دشوار است و نیز اخبار پراکنده و گوناگون و نظر نویسندگان مختلف و تکرار فراوان؛ هر وقت تصمیم می‌گرفتم این هدف مهم را شروع کنم، مشکلات بزرگ کار و خطر آن در برابر دیدگانم ظاهر می‌شد و به تردید می‌افتادم... تا سرانجام بارها استخاره کردم و فرمان الهی به انجام آن بود...». 

شیخ حر در ادامه پس از ذکر 2 حدیث از امام علی(ع)‌ می‌افزاید: «ترسیدم اندیشه‌ای که به ذهن آمده و مانع این کار شده، از گام‌های شیطان باشد؛ زیرا در این کار سود فراوان برای من و برادران دینی است... گوهرهای حدیث را از معادن آن برگرفتم، متون احادیث را از هر جا که امکان می‌داد جمع‌آوری کردم... برای هر مساله شرعی به قدر امکان بابی‌ باز کردم و احادیث مربوط به آن را چه از احکام ضروری و چه احکام نظری جست‌وجو کردم...».

از مجموع سخنان شیخ حر می‌توان به این نتیجه رسید که وی با تالیف این کتاب در صدد رفع کاستی‌ها و نواقص موجود در جوامع حدیثی پیشین بوده است و هدف اساسی او تنها جمع کامل روایات فقهی و تهذیب آنها بوده نه شرح و تعلیق و تصحیح روایات. صاحب وسائل در نهایت پس از آنکه به بیان انگیزه اصلی خود از تالیف وسائل می‌پردازد به نحوه و کلیات روش خود در تالیف کتاب اشاره کرده و خط‌مشی تدوین وسائل را ترسیم می‌کند. اصولا باید اذعان کرد از بهترین روش‌های شناخت دیدگاه‌های شیخ حر مطالعه دقیق «خاتمه» وسائل‌الشیعه است، چرا که شیخ طی 12 فایده مهم و اساسی، به توضیح مبانی فکری و روش کار خود در تالیف وسائل پرداخته و مفصلا به شرح و توضیح آنها می‌پردازد. دیدگاه‌های شیخ در خاتمه جای بحث و مناقشات فراوان دارد. از مهم‌ترین نکاتی که شیخ بر آن اصرار می‌ورزد، اعتقاد به حجیت و اعتبار و صحت تمام احادیث کتب اربعه است. سخنان بزرگان صاحب‌ نام و عالمی که یا در زمان شیخ می‌زیستند یا پس از وی که همگی درباره ویژگی‌های منحصر به فرد و ممتاز او داد سخن داده‌اند، همه نشان از عظمت علمی و شخصیت والای دینی و علمی شیخ حر دارد. برای مثال مرحوم آیت‌الله شیخ‌عباس قمی می‌گوید: «محمدبن حسن‌بن علی مشغری (شیخ حر)‌ شیخ محدثان و عالم و فقیه و محدث جلیل‌القدر صاحب مکارم و فضایل و صاحب تالیفات مفید و گرانقدری است. او صاحب «وسائل» است که جامع و کامل است و ساحلی ندارد و با تالیف آن بر مسلمانان منت نهاد». لازم به ذکر است بر اساس منابع تاریخی موجود به دست می‌آید عظمت دینی و معنوی شیخ، بسیاری از علمای اصفهان را بر آن داشت تا شیخ را در جایگاه شیخ‌الاسلامی که از مناصب مهم آن دوران به شمار می‌رفت، بیابند؛‌ شیخ در مشهد و در یکی از مناطق مهم ایران به این مقام دست یافت.