زهرا فریدزادگان: تخصیص ارز ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی از سال  ۱۳۹۷ آغاز شد. در گام اول تمام کالاها و رفته‌رفته با شناسایی معایب این تصمیم، حدود 25 کالای اساسی مشمول دریافت ارز ترجیحی شدند؛ به این معنی که به جای دلار آزاد یا نیمایی -که قیمتی چندین برابر دلار ۴۲۰۰ تومانی در بازار داشت- از طرف دولت ارز ترجیحی در اختیار تعدادی واردکننده قرار می‌گرفت تا کالاهای اساسی از قبیل برنج، مرغ، گوشت، روغن، تخم مرغ و... را با قیمت مناسب‌تر وارد کشور کنند. اگر چه در نگاه اول تصمیم دولت به نفع مصرف‌کننده به نظر می‌آمد اما طبق هشدار و پیش‌بینی کارشناسان، اختصاص ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی نتیجه‌ای جز رانت، فساد و بی‌عدالتی نداشت. در نهایت دولت زمانی که خود را ناتوان از تامین این ارز دید، 7 کالای منتخب را برای اختصاص دلار 4200 تومانی انتخاب کرد اما باز هم به اهداف خود در رابطه با تامین این کالاها نرسید. 

قیمت‌ کالاهای تاثیرگیرنده از ارز ترجیحی در این مدت زمان همواره در نوسان بود و مردم از این موضوع ناراضی بودند. حتی در برخی موارد شاهد کمبود کالاهای هدف تامین ارز ترجیحی بودیم. برای مثال در بازه‌ زمانی زمستان ۹۹ تا بهار ۱۴۰۰ مردم برای تهیه چند کیلو مرغ به زحمت افتاده بودند و به اصطلاح عامیانه مرغ سهمیه‌بندی شده بود.

آنچه امروز به عنوان ماحصل اقدام دولت دوازدهم می‌توان در اقتصاد کشور مشاهده کرد این است که اختصاص ارز ترجیحی باعث هدررفت بسیاری از منابع و در نتیجه کسری بودجه شدید دولت شد. این یارانه پنهان که با هدف تثبیت قیمت کالاهای اساسی به واردکنندگان داده شد، نتوانست به طور کامل موفق عمل کند. به گفته بسیاری از کارشناسان، برخی کالاهای اساسی که مشمول دلار ۴۲۰۰  تومانی نیستند، از ابتدای سال ۱۳۹۷ تاکنون رشد قیمت کمتری نسبت به کالاهای مشمول دلار ۴۲۰۰  تومانی داشتند. 

کارشناسان معتقدند قاچاق معکوس کالاهای مشمول دلار 4200 تومانی و عدم صرفه اقتصادی تولید کالاهای اساسی با سرکوب شدید قیمتی توسط دولت، نتیجه واردکننده شدن کشور در زمینه کالاهای اساسی با دلار 4200 تومانی بود. 

* ثبات بازار مرغ 

فروردین‌ماه ۱۴۰۰ همزمان با ورود دلالان به بازار مرغ و فروش مرغ قطعه‌بندی با نرخ‌های نجومی توسط فروشندگان و کمبود عرضه مرغ در بازار، قیمت این کالای اساسی در بازار سر به فلک کشید و این اتفاق در حالی افتاد که مرغداران روز به روز ضررهای بیشتری را متحمل شده و خواستار افزایش قیمت مرغ به کیلویی ۲۴ هزار تومان شدند. در راستای این اتفاق توزیع مرغ دولتی آغاز شد؛ در این ایام به صورت محدود مرغ دولتی در تهران و سایر روستاها توزیع شد اما با صف‌های طولانی و چند ساعته همراه بود. با این حال توزیع مرغ دولتی نتوانست چاره‌ساز شود و با گذشت ماه‌ها روند صعودی قیمت مرغ شدت بیشتری گرفت؛ در بحبوحه گرانی‌ها، کمبود نهاده عامل اصلی گرانی مرغ  در سطح کشور مطرح شد و اغلب مسؤولان هم این دلیل را باعث افزایش قیمت عنوان کردند.

اواسط اسفندماه 1400 لایحه حذف ارز ترجیحی توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد و این امر بازار کالاهای اساسی بویژه بازار مرغ و گوشت را متشنج کرد. در ابتدای سال هر کیلوگرم مرغ گرم در بازار تهران در یک قدمی ۴۰ هزار تومان قرار گرفت و به قیمت ۳۹ هزار و ۵۰۰ تومان خرید و فروش شد. در خرداد ماه سال جاری قیمت هر کیلوگرم گوشت مرغ به 45 هزار و 600 تومان رسید. روند صعودی قیمت مرغ تا آبان‌ماه امسال ادامه داشت تا اینکه هر کیلوگرم مرغ در بازار تهران به قیمت 64 هزار و 700 تومان به فروش رسید. در آذرماه و دی‌ماه اما قیمت هر کیلوگرم مرغ با کاهش محسوس و روند نزولی مواجه شد. در آذرماه هر کیلوگرم مرغ در بازار تهران 57 هزار تومان و در دی‌ماه به قیمت 55 هزار و 600 تومان به فروش رسید. 

در بحبوحه گرانی قیمت مرغ در آخرین ماه‌های دولت دوازدهم، برخی کارشناسان و حتی نمایندگان مجلس پیش‌بینی کردند با ادامه روند موجود، قیمت مرغ به 90 هزار تومان در هر کیلوگرم هم خواهد رسید. این در حالی است که اکنون و به رغم افزایش نسبی قیمت مرغ، این کالای اساسی از یک ثبات قیمت نسبی در بازار برخوردار است و با توجه به آماری که از سوی مرکز آمار ایران منتشر شده، قیمت مرغ طی ۲ ماه اخیر رو به کاهش گذاشته است. 

* شیب ملایم افزایش قیمت تخم‌مرغ 

نگاهی به قیمت تخم‌مرغ در بازار از خردادماه سال جاری تاکنون نشان می‌دهد قیمت این ماده غذایی در بازار با شیب ملایمی افزایش یافته است. تخم‌مرغ نیز از جمله کالاهایی است که تحت تاثیر حذف ارز ترجیحی قرار گرفت. 

70 درصد قیمت تخم‌مرغ وابسته به نرخ نهاده است و از آنجایی که بخش قابل توجهی از نهاده‌های دامی در کشور از طریق واردات تامین و مشمول دریافت ارز ترجیحی می‌شد، لذا با حذف ارز ترجیحی قیمت این کالا نیز افزایش قیمت را تجربه کرد. بر اساس آمار منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران، از متوسط قیمت کالاهای خوراکی در کشور در بازه زمانی خرداد تا دی‌ماه سال جاری این نتیجه به دست می‌آید که به‌رغم تاثیر حذف ارز ترجیحی بر قیمت تخم‌مرغ در بازار اما قیمت این ماده خوراکی با شیب ملایمی افزایش یافته است. بر اساس جدول مندرج در این گزارش در دی ماه امسال یک کیلوگرم تخم‌مرغ در بازار به قیمت 51 هزار و 900 تومان به دست مصرف‌کننده رسیده است.

* ثبات نسبی قیمت شیر

با وجود حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی، دولت عرضه‌کنندگان شیر کم‌چرب، شیر بطری، ماست و پنیر را مشمول محدودیت در قیمت‌گذاری کرد تا سبد معیشتی اقشار کم‌درآمد به‌ یک‌‌باره از گروه لبنیات خالی نشود. به گفته فعالان انجمن صنایع لبنی ایران، از آنجا که شیر به عنوان ماده اولیه ۷۵ درصد هزینه‌های تولید فرآورده‌های لبنی را تشکیل می‌دهد به‌ طور قطع با افزایش قیمت این ماده اولیه، نرخ تمام محصولات لبنی که مشمول قیمت‌گذاری دستوری نیستند افزایش خواهد داشت ولی چیزی که مهم است اینکه نرخ این محصولات در بازار رقابت، با هم تعدیل می‌شود. در واقع حذف ارز ترجیحی و آزادسازی قیمت‌ها اقدامی ضروری بود. 

شیر نیز به عنوان یک ماده غذایی و کالای اساسی در سبد خانوارها، متاثر از حذف ارز ترجیحی با افزایش قیمت مواجه شد. قیمت یک لیتر شیر پاستوریزه در خردادماه امسال 21 هزار و 900 تومان بود. این در حالی است که یک لیتر شیر پاستوریزه در دی‌ماه سال جاری با حدود 19 درصد افزایش قیمت به بهای 25 هزار و 200 تومان به دست مصرف‌کننده رسیده است. 

با انتشار خبر حذف ارز ترجیحی این گمانه‌زنی از سوی برخی کارشناسان وجود داشت که قیمت شیر افزایش 100 درصدی خواهد داشت اما نگاهی به آمار ارائه‌شده از مرکز آمار ایران نشان می‌دهد به رغم تاثیر حذف ارز ترجیحی بر قیمت شیر در بازار، این کالای اساسی با شیب ملایمی افزایش قیمت داشته است.

* کاهش قیمت روغن در بازار 

با اجرای طرح مردمی‌سازی نظام عادلانه یارانه‌ها و حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی، قیمت روغن خوراکی نسبت به قبل از اجرای طرح افزایش یافت اما دولت برای حمایت از مصرف‌کنندگان اقدام به تعیین قیمت روغن برای جلوگیری برخی سودجویی‌ها کرد تا از هرج و مرج در بازار جلوگیری شود. در اردیبهشت‌ماه سال جاری در پی اجرای جراحی بزرگ اقتصادی دولت سیزدهم، بر اساس اطلاعیه‌ای نرخ روغن خوراکی برای روغن مایع 900 گرمی 72 هزار تومان تعیین و اعلام شد که با توجه به شرایط بازار و کاهش جهانی قیمت روغن خام، این قیمت در ماه‌های بعد روند کاهشی داشت.

روغن مایع 900 گرمی در حالی در خردادماه امسال با قیمت 72 هزار تومان در بازار عرضه شد که طبق آمار مرکز آمار ایران، این ماده غذایی در دی‌ماه سال جاری با قیمت 68 هزار و 700 تومان به دست مصرف‌کننده رسید. به گفته فعالان این بازار، کاهش قیمت روغن مایع همچنان ملموس است و این کاهش باعث شده بازار رقابتی در شرکت‌ها همچنان دنبال شود و مشکلی در زمینه تامین روغن تا پایان سال وجود نداشته باشد. البته ناگفته نماند که ریزش قیمت روغن در بازارهای جهانی با رفع موانع صادرات روغن از مالزی و اندونزی همزمان شد؛ همچنین روند صادرات روغن آفتابگردان از روسیه و اوکراین تسهیل شده و این عوامل دست به دست هم داده تا شاهد کاهش قیمت روغن خام در بازار جهانی و بازار داخلی باشیم.

از منظر دیگر باید گفت توان خرید مردم، افزایش تولید، وفور توزیع کالا و اطمینان مصرف‌کنندگان از تداوم تامین این کالا در میزان مصرف و تقاضای آن تاثیر بسزایی داشته است، هر چند که برخی افت قیمت‌های جهانی را دلیل کاهش قیمت روغن عنوان می‌کنند اما حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی و صفر شدن قاچاق روغن به خارج از کشور نیز در کاهش مصرف و قیمت آن تاثیرگذار بوده است.

طبق آمارهای موجود، سالانه 1.5 میلیون تن روغن خام مورد نیاز کشور است که تامین و وارد می‌شود؛ در حالی که پیش از حذف ارز ترجیحی بیش از 2.5 میلیون تن روغن خام وارد کشور می‌شد که بخش عمده آن به شکل روغن خوراکی به دلیل پایین بودن قیمت‌ها نسبت به دیگر کشورهای همسایه از مرزها قاچاق می‌شد اما در پی حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی این مشکل برطرف شده و در واقع نیاز کشور نسبت به گذشته به نصف رسیده است.

* روند کند افزایش قیمت گوشت قرمز 

گوشت قرمز در ایران، تابع نظام قیمت‌گذاری دولتی نیست لذا اصلاح نرخ ارز تاثیر چندانی بر بازار این محصول ندارد. البته قیمت برخی اقلام از جمله جو، کاه، یونجه و سبوس در پی اصلاح نرخ ارز تغییر پیدا کرده است که با توجه به نرخ تورم تاثیر اندکی روی بازار این محصول نیز خواهد داشت. البته ناگفته نماند که حذف ارز ترجیحی باعث شکل‌گرفتن بازار رقابتی دام زنده و گوشت قرمز شد و  در نتیجه نرخ دام زنده و گوشت قرمز در فرآیند عرضه و تقاضا واقعی شد. 

با حذف ارز ترجیحی این نگرانی از سوی فعالان این بازار وجود داشت که اعلام قیمت جدید برای نهاده‌های دامی، بازار را دچار شوک موقتی کند اما این شوک کوتاه‌مدت بود و قیمت‌ها در فرآیند عرضه و تقاضا به شرایط عادی بازگشت.

خرداد امسال یک کیلوگرم گوشت گاو به قیمت 193 هزار تومان در بازار عرضه می‌شد. تاثیر حذف ارز ترجیحی در بازار گوشت قرمز در مرداد و شهریورماه خود را نشان داد و یک کیلوگرم گوشت قرمز گاوی با قیمت 200 هزار تومان در بازار به دست مصرف‌کننده رسید اما از مردادماه روند صعودی قیمت گوشت گاو با شیب ملایمی طی شد و در دی‌ماه امسال هر کیلوگرم گوشت قرمز گاوی در بازار با قیمت 234 هزار تومان عرضه شد.

حالا با گذشت 9 ماه از حذف دلار ۴۲۰۰ تومانی یا ارز ترجیحی و تبدیل آن به یارانه نقدی، می‌توان گفت ثبات نسبی به بازار کالاهای اساسی بازگشته است. بدیهی بود این کالاها پس از این سیاست افزایش قیمت محسوسی را تجربه کنند و بر همین اساس دولت یارانه جبرانی را طراحی کرد اما موضوع قابل توجه در این رابطه پایان کمبودهای عجیب و غریبی بود که تا سال گذشته در رابطه با تامین کالاهای اساسی اتفاق می‌افتاد. با اقتصادی شدن قیمت کالاهای اساسی، ظرفیتی به وجود آمده است که حالا تولیدکنندگان داخلی می‌توانند در این زمینه عرض اندام کنند. از سوی دیگر، با توجه به اینکه چند قیمت برای کالاهای اساسی وجود ندارد و رانتی در این میان توزیع نمی‌شود، در یک فضای رقابتی بین تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان مردم می‌توانند با یک قیمت با ثبات به کالاهای مورد نظر خود دست پیدا کنند. حتی با فعال شدن هر چه بیشتر تولیدکنندگان داخلی در همین مدت، شاهد کاهش قیمت برخی کالاهای اساسی مانند روغن مایع و جامد نیز بوده‌ایم.