گروه بین‌الملل: طی سال گذشته، بسیاری از شرکت‌های غربی روسیه را ترک کرده‌اند. این اقدام تاثیر خود را نه‌تنها بر اقتصاد این کشور گذاشته، بلکه چشم‌انداز فرهنگی روس‌ها را نیز تغییر داده است که صنعت سینما نیز از این قاعده مستثنا نیست. بدون نمایش‌های غربی و خدمات پخش، این کشور در حال تجدیدنظر در رویکرد خود به تجارت فیلم است.

در این راه روسیه نمونه‌های الهام‌بخش زیادی دارد. در بسیاری از کشورها، سینمای ملی جایگاه پیشرو خود را در گیشه حفظ کرده است، یعنی هم از نظر مالی موفق بوده و هم مستقل از هالیوود است. اگر بخواهیم فقط 2 نمونه را نام ببریم باید به فرانسه و هند اشاره کنیم. البته کشورهای مختلف صنعت سینمای خود را به روش‌های مختلف ساخته‌اند. برخی از آنها روی مخاطبان داخلی تمرکز کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر یک مفهوم حمایت‌شده از سوی دولت متبوع خود را با هدف قرار دادن مخاطبان داخلی و خارجی پرورش داده‌اند. بسیاری تحت سانسور شدید توسعه یافته‌اند و زبان فیلمی استعاری اختراع کرده‌اند که در بین تماشاگران جشنواره‌های فیلم بین‌المللی طنین‌انداز شده است.

«تیموفی کنستانتینف» در شبکه آرتی به این پرداخته که چرا هالیوود بر سینمای جهان تسلط دارد و چگونه ۷ کشور از چنگ هالیوود فرار کرده‌اند؟ 

* راز سلطه هالیوود

هالیوود یک صنعت منحصربه‌فرد است. فیلم‌های مدرن آن به طور خاص برای مخاطبان بین‌المللی طراحی شده است و هدف آن است که بیشترین تعداد ممکن از بینندگان را در بر بگیرد. دلایل و دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد در این مورد که چرا هالیوود بر بازار جهانی فیلم تسلط دارد. این  به جمعیت شهری بیشتر در ایالات‌متحده در مقایسه با سایر کشورها نیز مرتبط است. در آمریکا  بازار داخلی (سینما) به قدری بزرگ بوده که فیلم‌ها در داخل خود کشور بازگشت سرمایه داشته و سپس برای رقابت با سینمای سایر کشورها  به خارج صادر می‌شوند. چنین راهبردی خطرات (سرمایه‌گذاری) را از بین می‌برد، زیرا حتی در صورت شکست در گیشه داخلی، تولید فیلم نمی‌تواند متحمل ضرر مالی قابل توجهی شود. علاوه بر این، رشد اقتصاد آمریکا در دوران پس از جنگ دوم جهانی به تقویت صنعت فیلمش کمک کرد، بویژه با توجه به آسیب‌های اقتصادی وارد شده به اروپا.

با این حال، حتی هالیوود نیز نتوانسته همه بازارها را در اختیار بگیرد. در کشورهایی مانند فرانسه که قوانین حمایتی از سینمای ملی در آنها وجود دارد، سینمای آمریکایی محبوبیت کمتری دارد. همچنین سهم فیلم‌های آمریکایی در مناطقی با تفاوت‌های فرهنگی قابل توجه مانند هند، چین و آفریقا کمتر است.

* چین قوانین خودش را به هالیوود دیکته می‌کند

در حال حاضر چین یکی از بزرگ‌ترین صنایع فیلم در جهان را دارد اما همین چند دهه پیش سینمای آن تا حد زیادی استانی بود و نتوانسته بود علاقه مخاطبان محلی را به خود جلب کند. دلایل اصلی این پیشرفت، توسعه فزاینده همراه فرصت‌های اقتصادی و فناوری جدید بوده است که به صنعت فیلم چین اجازه می‌دهد مستقیما با فیلم‌های پرفروش هالیوود رقابت کند.

سال 2007 میلادی 14 مورد از 25 فیلم برتر باکس آفیس (گیشه فروش) چین در ایالات‌متحده فیلمبرداری شدند. سال 2019 این تعداد به 8 فیلم کاهش یافت در حالی که همه 17 فیلم پرفروش دیگر در چین ساخت خود این کشور بود. علاوه بر این، درآمدهای گیشه از 800 میلیون دلار به 9.2 میلیارد دلار طی یک دهه افزایش یافته است. البته همه‌گیری کرونا ضربه قابل توجهی به این صنعت وارد کرد اما طی ۲ سال گذشته تقریبا بهبود یافته و سال 2023 احتمالا رکوردهای قبلی را خواهد شکست.

چین با کسب موقعیتی مستقل در سینمای جهان، توانسته قوانین خود را به هالیوود دیکته کند. بازار بزرگ فیلم  در چین چنان برای هالیوود اهمیت یافته که شرکت‌های آمریکایی آماده هستند تا با الزامات شرکای محلی، بویژه درباره فیلم‌هایی که مخاطبان آسیایی دارند، سازگار شوند.

علاوه بر این، سانسور چینی منحصربه‌فرد است زیرا محتوای اصلاح‌شده در پسا‌تولید نه فقط روی نسخه‌ای که برای مخاطبان چینی است بلکه بر نسخه‌ای که به تمام دنیا نشان داده می‌شود نیز تاثیر می‌گذارد. به عنوان مثال، در سال 2020 به اصرار دفتر دیزنی در چین، صحنه بوسیدن شخصیت اصلی و معشوقش از فیلم «مولان» حذف شد. این تصمیم به این دلیل گرفته شد که بینندگان چینی این پیچش داستانی را بی‌احترامی به اسطوره ملی خود «هوآ مولان» تلقی نکنند.

عوامل سیاسی، رایج‌ترین دلایل سانسور یا حتی ممنوعیت فیلم‌های هالیوود در چین هستند. فیلم‌هایی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به ۳ «T» ممنوعه - تبت، تایوان و تیان آن من - اشاره می‌کنند، قطعا در چین نمایش داده نمی‌شوند. سال 2016، برای آرام کردن مخاطبان چینی، در فیلم مارول «دکتر استرنج» قومیت تبتی یکی از شخصیت‌ها تغییر داده شد. «سی. رابرت کارگیل» فیلمنامه‌نویس آن چنین توجیه کرد که وفاداری به کمیک استریپ اصلی خطر قهر کردن یک میلیارد نفر به طور کامل با نسخه سینمایی آن را به همراه خواهد داشت. چین نه‌تنها استقلال تبت را به رسمیت نمی‌شناسد، بلکه وجود هویت مستقل تبتی را انکار می‌کند. افول حرفه‌ای ریچارد گر - یکی از محبوب‌ترین بازیگران سینمای آمریکا و رئیس هالیوود تا اوایل دهه 1990- که از دوستان دالایی‌لاما و از حامیان فعال استقلال تبت بود با سانسور سینمایی چین مرتبط است. او پس از انتقاد علنی از سیاست پکن در مراسم اسکار 1993، مدت‌هاست توسط آکادمی به عنوان شخصیت نامطلوب شناخته‌ شده و به مراسم اسکار دعوت نمی‌شود.

* ایران، پیروز جشنواره‌ها از دل انزوا

سال 2022 روسیه روی تازه‌ای به سینمای ایران نشان داد؛ سینمایی که زمانی به طور انحصاری به عنوان یک پدیده جشنواره‌ای شناخته می‌شد، امروز در حال ظهور به عنوان یک صنعت فیملسازی است که ممکن است به روسیه در درک آینده نزدیک خود کمک کند. برخی مقامات این کشور (سینمای) ایران را جایگزینی برای هالیوود می‌دانند. سرگئی سالویوف، معاون دومای دولتی  (پارلمان) بیان کرد مخاطبان روس در سینمای ایران، «داستان‌های از دست رفته» را خواهند یافت. ژوئن 2022 ساخت نخستین فیلم مشترک روسیه و ایران اعلام شد.

مشکلات اجتماعی مردم عادی در قلب سینمای ایران نهفته است. داستان‌های آنها امر روزمره و استعاری را درهم می‌آمیزد. این تلاقی مسائل اجتماعی و زبان نمادین فیلم با برخی محدودیت‌ها و چارچوب‌های اجتماعی گره خورده است. رابطه جالبی بین چارچوب‌ها و توسعه زبان سینمایی وجود دارد. نویسندگان با نداشتن فرصتی برای بیان مستقیم پاره‌ای مطالب، راه‌هایی برای غنی‌سازی فیلم‌های خود با نمادها و استعاره‌ها پیدا می‌کنند و در عین حال سعی می‌کنند تعادل بین سیاست و جلب علاقه مخاطب را حفظ کنند. به عنوان مثال، می‌توان فیلم‌های زیادی را با موضوع جنگ ایران و عراق در نظر گرفت. کارگردان‌های ایرانی موفق شده‌اند فیلم‌های جنگی منحصربه‌فردی را بدون نشان دادن خونریزی و خشونت روی پرده ببرند.

سینمای ایران در همه جای دنیا ارزشمند است. اکران‌های ایرانی علاوه بر جوایز جشنواره کن و برلین، ۲ جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان را نیز از آن خود کرده‌اند. 

* فرانسه، سینمای مستقل به هزینه دیگران

صنعت فیلم فرانسه قدیمی‌ترین در جهان است و بر اساس تعداد فیلم‌های تولید شده در هر سال، موفق‌ترین در اروپا. این کشور همچنین به خاطر سیاست‌های موفق حمایتگرایانه‌اش مبتنی بر الگوی سینمای شوروی سوسیالیستی بین ۲ جنگ جهانی معروف است.

بعد از جنگ خانمانسوز اول، هالیوود با تسخیر بازارهای ضعیف اروپایی، سینمای ملی در کشورهای این قاره را منکوب کرد. بریتانیا به دلیل حداقل موانع فرهنگی، زبانی و اقتصادی، بیشترین ضربه را خورد و سهم فیلم‌های فرانسوی از بازار کشورشان تنها به 10 درصد کاهش یافت. سال 1928 دولت فرانسه سیاست حمایت از سینمای داخلی را در دستور کار قرار داد و به این ترتیب، تعداد فیلم‌های خارجی در باکس‌آفیس فرانسه به دلیل محدودیت زبانی به طور طبیعی کاهش یافت. این سیاست رسالت خود را از سال 1928 - همزمان با اکران نخستین فیلم‌های ناطق - با اعمال سهمیه‌بندی برای سینمای خارجی آغاز کرد و سینمای ملی فرانسه را نجات داد.

پس از جنگ دوم جهانی، توافقات متقابل بین پاریس و واشنگتن منعقد و سهمیه‌ها با سیستم حمایت از صنعت فیلم بومی جایگزین شد. از سال 1948، حدود 10 درصد هزینه هر بلیت به مرکز ملی سینمای فرانسه (CNC) پرداخت می‌شود. این بودجه صرف حمایت از تولید داخلی و همچنین ساخت و نوسازی سالن‌های سینما می‌شود. شرکت‌های تلویزیونی، ارائه‌دهندگان اینترنت و تولیدکنندگان ویدئو نیز بسته به بازار خود تا 10 درصد از فروش خود را به CNC می‌دهند. 

برخلاف روسیه، صنعت فیلم در فرانسه بودجه مستقیم دولتی دریافت نمی‌کند. در عوض سیستم پیچیده‌ای وجود دارد که مالیات‌ها را براساس نیازهای این صنعت جمع‌آوری و توزیع می‌کند. با این حال، همان‌طور که ژوئل شاپرون، منتقد فیلم و خبرنگار جشنواره فیلم کن می‌نویسد، پول اختصاص داده شده توسط CNC کمتر از 10 درصد از کل بودجه سینمای فرانسه را تشکیل می‌دهد. 25 درصد دیگر توسط شبکه‌های تلویزیونی این کشور تامین می‌شود که قانوناً ملزم به سرمایه‌گذاری در تولید فیلم هستند. به گفته شاپرون، تقریبا نیمی از تمام فیلم‌های فرانسوی محصول مشترک 4-3 یا حتی ۷ کشور هستند. فرانسه یکی از معدود کشورهای جهان است که فیلم‌های آمریکایی کمتر از نیمی از بازارش را تشکیل می‌دهد. سینمای محلی 35 تا 45 درصد از بازار فیلم این کشور را  به خود اختصاص می‌دهد و بر اساس آمار 2014، هالیوود 45 درصد.

اتفاقا فرانسه در نیمه اول سال 2022 به بازار خارجی اصلی سینمای روسیه تبدیل شد. سال 2021 هم درام جنگی «درس‌های فارسی» پرفروش‌ترین فیلم روسی خارج از کشور شد. حفاظت از منافع ملی با جهان وطنی فرانسوی تداخل ندارد. فرانسه به عنوان زادگاه سینما، نمایندگان ملیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف را در آغوش می‌گیرد. بنابراین لوئیس بونوئل اسپانیایی، میشائیل هانکه اتریشی و رومن پولانسکی و کریستوف کیشلوفسکی لهستانی برخی از بهترین فیلم‌های خود را به زبان فرانسوی ساخته‌اند، در حالی که گاسپار نوئه، فیلمساز آرژانتینی‌‌تبار، نماد سینمای مدرن فرانسه شناخته می‌شود.

* هندوستان، عبور از هالیوود و بالیوود

فیل سینما خیلی زود یاد هندستان کرد؛ درست یک سال پس از نخستین نمایش فیلم «ورود قطار» برادران لومیر در پاریس. امروز این کشور بزرگ‌ترین تولیدکننده فیلم در جهان است. به دلیل تنوع زبانی گسترده در شبه‌‌قاره هند، شرکت‌های مستقل زیادی برای مردم بومی فیلم تولید می‌کنند. 

برای اکثر تماشاگران خارجی، سینمای هند با نام بالیوود گره خورده است اما این در واقع فقط یکی از مراکز بزرگ این صنعت در شبه قاره بوده و به هیچ وجه محبوب‌تر از سایر «وود»‌ها از جمله «تالی‌وود» در حیدرآباد، «کالی‌وود» در چنای، «مالی‌وود» (برای فیلم‌های مالایایی) و حتی هالیوود هندی در گجرات نیست.

 این روزها بالیوود نه فقط به خاطر ضربه‌ای که از همه‌گیری کرونا خورده بلکه بر اثر روش‌های ناکارآمد قدیمی افت کرده است. مخاطب هندی دیگر از چند بازیگر محبوب و روایت‌های آشنا که ریشه‌ای هم در فرهنگ هندی ندارند راضی نیست. منتقدان بالیوود مدرن هشدار می‌دهند این سینما با چشم بستن بر ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هند، هویت خود را از دست می‌دهد.

با این حال، در سال‌های اخیر، استودیوهای بسیاری در جنوب هند سر برآورده‌اند که در مقایسه با بالیوود غرب‌گرا که هویت منطقه‌ای هند را نادیده می‌گیرد، فیلم‌های‌شان مردمی‌تر است. یک نمونه آن فیلم اکشن RRR درباره مبارزات استقلال هند است. این فیلم با فروش بین‌المللی ۱۶۰ میلیون دلاری، سومین فیلم پردرآمد این کشور لقب گرفت. حالا دیگر مخاطبان بومی به جای بالیوود فیلم‌های «پویای جنوبی» را ترجیح می‌دهند که سال 2021 حدود 62 درصد گیشه کل هندوستان را به خود اختصاص داده بودند.

سینمای هند هنوز در کشورهای آسیایی به خاطر توجه به ارزش‌های سنتی مثل اولویت دادن به خانواده و احترام به بزرگ‌ترها محبوبیت بیشتری دارد. با این حال سینمای مدرن هند اخیرا با احتیاط وارد موضوعات تابوی فراتر از اخلاق سنتی هندو مانند روابط همجنس‌گرایان شده است!

* نیجریه، سینمای بدون پرده

سینمای نیجریه در خارج از کشور عملا ناشناخته است، با این حال، از نظر تعداد سالانه فیلم‌های تولیدی پس از هند و بالاتر از آمریکا در رتبه دوم قرار دارد. صنعت فیلم به نیجریه کمک کرده تا قوی‌ترین اقتصاد را در قاره آفریقا داشته باشد و پس از کشاورزی دومین بخش اقتصادی پردرآمد این کشور است. صنعت فیلم نیجریه توسط روزنامه نیویورک ‌تایمز به «نالیوود» ملقب شده اما بسیاری از نیجریه‌ای‌ها می‌خواهند این اصطلاح آمریکایی امپریالیستی حذف شود، چرا که  هم هویت آفریقایی را بی‌اعتبار می‌کند و هم کارگردانان نیجریه‌ای را در جایگاه پست‌تری نسبت به هالیوودی‌ها نشان می‌دهد.

اخیرا همان روزنامه‌نگار آمریکایی که نام «نالیوود» را مطرح کرد نوشته است نخبگان و عوام در آفریقا از نگاه نژادپرستانه سفیدپوست‌ها به این سینما آگاه هستند، البته مضامین سینمای آفریقایی مثل جادوگری معمولا برای مخاطبان غربی یا آسیایی جذاب نیست. در دهه 2000 میلادی، بودجه یک فیلم نیجریه‌ای بین 1000 تا 15000 دلار بود. گاهی اوقات فیلمبرداری به دلیل قطع برق یا تهدید تروریست‌ها در آن نزدیکی متوقف می‌شد. این فیلم‌ها تنها در چند روز تولید و بلافاصله به وسیله دی‌وی‌دی یا وی‌اچ‌اس توزیع می‌شدند. در غرب، نالیوود عمدتا به خاطر جلوه‌های ویژه نخ‌نما تمسخر می‌شود ولی به‌رغم کیفیت پایین، این فیلم‌ها کاملا سودآور هستند.

برای تخمین مقیاس جریان بی‌پایان تولید فیلم در کشوری 213 میلیون نفری که سال 2020 تنها یک‌سوم جمعیت آن از اینترنت استفاده می‌کردند، می‌توانیم نگاهی به فیلم‌شناسی یکی از کارگردانان نالیوود بیندازیم. در تارنمای IMDB نام لنسلوت اودووا ایماسوئن آمده است که ۱۱۲ فیلم را کارگردانی کرده ولی خودش مدعی است در بیش از 20 سال بین 150 تا 200 فیلم را جلوی دوربین برده است. با این حال در دهه اخیر سینمای نیجریه در مسیر حرفه‌ای‌تر شدن گام برداشته و دیگر امکان ندارد یک نفر نقش کارگردان، فیلمبردار و آهنگساز را بازی کند.

با این حال، توزیع هنوز یک چالش بزرگ برای نالیوود است. برای سال‌ها، فیلم‌ها روی DVD و VHS منتشر و بدون مجوز کپی در بازارهای محلی فروخته می‌شدند که این مانع درآمد تولیدکنندگان می‌شد. با توجه به اینکه سال 2021، این کشور تنها 68 سالن سینما داشته، شبکه فروش اینترنتی به واسطه برخی پلتفرم‌های استریم از جمله نتفلیکس بشدت در حال توسعه است.

* کره‌جنوبی، فاتح جنگ دشوار با هالیوود

با آغاز قرن بیست‌ویکم، سینمای کره‌جنوبی دیگر یک پدیده جشنواره‌ای نبود و حالا حتی در غرب هم به جریان اصلی تبدیل شده بود. نماد این پیروزی فیلم «انگل» ساخته بونگ جون هو بود که برنده نخل طلای فیلم کن و چند جایزه اسکار در بخش‌های کلیدی از جمله بهترین کارگردان و بهترین فیلم شد. انگل یک حس بین‌المللی به وجود آورد و نقدهای مشتاقانه منتقدان و تماشاگران را موجب شد. 

رونق سینمای کره‌جنوبی ادامه دارد و نماد آن انتشار «بازی ماهی مرکب» به عنوان پربیننده‌ترین سریال نتفلیکس بود. جالب اینکه تاریخ این سینما آکنده از شکست‌هاست. 

شبه جزیره کره برای سال‌های متمادی در یک موقعیت سیاسی فرعی قرار گرفته بود و سینما خیلی دیر و آن هم توسط اشغاگران ژاپنی در سال‌های پیش از جنگ دوم جهانی وارد آن شد.  ابتدا تنها چند ژانر که به تمجید ژاپنی‌ها بپردازند مجاز شمرده می‌شد اما این سیاست به همزادپنداری کره‌ای‌ها منجر نشد. 

کیم دونگ هو، یک کارمند سابق دولت، خدمات زیادی به سینمای کره کرد. تا مدت‌ها چون فیلم‌های خارجی محدود بود، هر فیلم کره‌ای نزدیک به ۶ ماه نمایش داده می‌شد. در دهه 1980، مردم کره‌جنوبی به جای فیلم‌های بومی، سینمای هالیوود را ترجیح می‌دادند. با این حال، ملی‌گرایان کره‌ای در چندین مورد در سالن‌های نمایش فیلم‌های هالیوودی خرابکاری کردند. 

از اوایل دهه 1990 نسل جدیدی از کارگردانان جشنواره‌ای کره‌ای برخاستند مثل پارک چان ووک، هونگ سانگ سو و کیم کی دوک. در مقابل کیم جی وون و یون سانگ هو کارگردانان جریان اصلی فیلم کره بودند. 

در دهه 1990، دولت سئول به طور فعال از سینمای ملی حمایت کرد. گفته می‌شود وقتی فیلم آمریکایی «پارک ژوراسیک» در سال 1993 بیشتر از فروش خودروهای شرکت هیوندای در گیشه درآمد کسب کرد، غرور ملی آنها جریحه‌دار شد. سرمایه‌گذاران صنعت فیلم کره معافیت‌های مالیاتی دریافت کردند و دیگر محدودیت‌های سانسور برای کارگردانان و فیلمنامه‌نویسان اعمال نمی‌شد. همچنین به ازای نمایش هر فیلم خارجی باید یک فیلم کره‌ای تولید می‌شد. در مقطعی بازیگران سرشناس کره‌ای با سر تراشیده، فیلم‌های هالیوودی را مقابل سفارت آمریکا سوزاندند. سپس پارک چان ووک کارگردان فیلم «پسر قدیمی» در جشنواره برلین با پوستری حاوی شعار «بدون سهمیه صفحه نمایش = بدون اولدبوی» اعتراض خود را به سلطه آمریکا بر سینمای کشورش نشان داد. 

از اواسط دهه 1990 تا 2001، سهم فیلم‌های داخلی در گیشه کره‌جنوبی از 23 درصد به 50 درصد افزایش یافت و بر اثر افزایش سهمیه، تعداد سالن‌های سینمای ملی ۳ برابر شد. 

امروز، همانند ۳ دهه قبل اختصاص سهمیه‌های دولتی به فیلم‌های بومی همچنان دنبال می‌شود. یک فیلم کره‌ای کمی بیش از درآمد ۲ ماهش در گیشه تضمین شده است. حالا دیگر کره‌ای‌ها نیازی به انگیزه برای تماشای فیلم‌های داخلی ندارند. 

طرفداران سینمای کره‌جنوبی اغلب آن را با هالیوود مقایسه می‌کنند. یکی از بحث‌هایی که به نفع فیلم‌های کره‌ای مطرح می‌شود این است که میانگین سنی تماشاگرانش 10 سال بیشتر از مخاطبان آمریکایی است و در حالی که پرفروش‌های هالیوود عمدتاً نوجوانان را هدف قرار می‌دهند، مخاطبان سینمای کره‌ مسن‌تر هستند.

***