محمد عنایتی، کارشناس انرژی: دولت برای مدیریت مصرف برق در بخش خانگی بار دیگر به ابزار قیمتی رو آورده اما برخلاف دفعات پیشین، این ‌بار به جای افزایش قیمت، پرداخت پاداش و کاهش قیمت برق در دستور کار قرار گرفته است. بدون کش دادن مقدمه اگر بخواهیم در یک خط اصل مطلب این گزارش را بیان کنیم، باید گفت «همیشه برای مصرف برق پول دادیم، این بار قرار است با مصرف برق پول بگیریم».

این اتفاق می‌تواند از زوایای مختلف برداشت متفاوتی داشته باشد. برای مثال عده‌ای از کارشناسان معتقد هستند دریافت پول برای مصرف برق، به نوعی خرید برق از مردم است و هر فرد می‌تواند با نیروگاه مجازی که به جای تولید برق، برق مصرف نمی‌کند، از دولت پول به بالاترین نرخ بگیرد.

این تعریف اگر چه درست است اما دولت طرح خود را بر زاویه‌ دیگری بنا نهاده و معتقد است برای هر یک واحد صرفه‎‌جویی در مصرف برق پاداش تعیین کرده است. به عبارت دیگر شما با صرفه‌جویی در مصرف برق، همزمان که دارید از این انرژی استفاده می‌کنید، پاداش صرفه‌جویی دریافت می‌کنید که نرخ آن تا 20 برابر قیمت فروش برق به شما قابلیت افزایش دارد.

* جزئیات طرح پاداش صرفه‌جویی برق از زبان وزیر نیرو

در گام اول برای آشنایی دقیق طرح بهتر است مروری بر اظهارنظرهای وزیر نیرو داشته باشیم. علی‌اکبر محرابیان در معرفی طرح سراسری پاداش صرفه‌جویی برق در یک نشست خبری گفت: « در بخش مدیریت مصرف برق بخش خانگی 2 سیاست کلی وجود دارد که یکی اجرای قانون افزایش پلکانی تعرفه برای پرمصرف‌ها و دیگری طرح سراسری پاداش صرفه‌جویی است». وی در توضیح طرح سراسری پاداش صرفه‌جویی گفت: «سال گذشته تنها مشترکانی که در چارچوب الگو میزان برق مصرفی خود را کاهش می‌دادند، شامل پاداش می‌شدند اما امسال همه مشترکان می‌توانند مشمول این پاداش‌ها شوند و به میزانی که نسبت به سال گذشته مصرف برق خود را کاهش دهند، مشمول پاداش خواهند شد». محرابیان در همین باره اضافه کرد: «به طور مثال در مناطق عادی که الگوی مصرف برق ۳۰۰ کیلووات است، اگر مشترکی سال گذشته ۳۰۰ کیلووات برق مصرف کرده است و امسال مصرف خود را به ۲۰۰ کیلووات برساند، به میزان ۱۵۰ هزار تومان پاداش می‌گیرد».

وزیر نیرو با اشاره به اینکه مشترکان می‌توانند با مراجعه به سامانه «برق من» مشخصات و میزان مصرف سال گذشته خود را مشاهده کنند، افزود: «مشترکانی که در مناطق عادی زندگی می‌کنند و الگوی مصرف برق آنها ۳۰۰ کیلووات است، می‌توانند تنها با استفاده از دور کند کولر آبی به میزان ۱۰۰ کیلووات کاهش مصرف برق داشته باشند».

وی در ادامه با بیان اینکه میزان پاداش در نظر گرفته شده بسته به میزان مصرف برق متفاوت است، افزود: «کسانی که در زیر الگو میزان مصرف خود را کاهش دهند تا ۲ هزار تومان یعنی تا ۲۰ برابر تعرفه خرید برق مشمول پاداش می‌شوند اما هر چه میزان مصرف بیشتر باشد رقم پاداش هر کیلووات ساعت برق نیز کمتر می‌شود».

محرابیان در پاسخ به این سوال که تکلیف این پاداش‌ها چه می‌شود و آیا مشترکان می‌توانند این مبالغ را به صورت نقدی دریافت کنند؟ گفت: «این پاداش‌ها در قبض برق مشترکان درج می‌شود و آنها برای دوره‌های بعدی بستانکار خواهند شد، البته در حال بررسی فنی این موضوع هستیم که اگر امکانش باشد پاداش تعیین شده را به صورت نقدی نیز به مشترکان پرداخت کنیم». وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به وضعیت مصرف برق در مناطق گرمسیری و نحوه محاسبه پاداش مصرف این مشترکان نیز گفت: «ما ۳ منطقه گرمسیری یک، ۲ و ۳ داریم که عمده مناطق گرمسیری ما یک هستند و اگر یک خانواده در این مناطق تنها یکی از کولر‌های خود را خاموش کند، براساس بررسی‌های ما در ماه می‌تواند تا یک میلیون تومان از صنعت برق پاداش دریافت کند».

محرابیان با تأکید بر اینکه در مناطق گرمسیری بعضا ما شاهد هستیم که یک خانواده چندین کولر دارد که در اتاق‌های مختلف روشن هستند، اضافه کرد: «اگر یک خانواده در این مناطق ۲ کولر خود را خاموش کند، میزان پاداش صرفه‌جویی آنها تا یک‌ونیم میلیون تومان نیز افزایش می‌یابد».

وزیر نیرو در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه خانواده‌ها برای کاهش مصرف برق راهکار‌های متفاوتی دارند، تاکید کرد: «جدا از خاموش کردن کولر گازی در مناطق گرمسیری یا استفاده از دور کند کولر آبی در مناطق عادی، همچنین ایجاد سایه‌بان برای کولر، عدم استفاده از دستگاه‌های برقی غیرضرور، کاهش مصرف در ساعات 14 تا 21 و نیز رعایت دمای آسایش یعنی دمای ۲۴ درجه از جمله اقداماتی است که می‌تواند به کاهش مصرف برق خانواده‌ها کمک کند».

* با صرفه‌جویی در مصرف برق ماهانه 825 هزار تومان درآمد کسب کن

حال که با طرح دولت برای پاداش صرفه‌جویی آشنا شدیم، در نخستین قدم باید بدانیم، پاداش صرفه‌جویی منطبق بر دستورالعمل دولت تا چه عددی قابلیت افزایش دارد. 

در این راستا، الگوی تعیین شده در مناطق عادی از جمله تهران در فصل تابستان به 300 کیلووات ساعت در هر ماه می‌رسد و نزدیک به 100 درصد مصارف برق تا 2.5 برابر الگو یعنی 750 کیلووات ساعت در ماه است. با توجه به اینکه مصرف برق سال گذشته و مصرف برق سال جاری ۲ پارامتر موثر در تعیین پاداش برق است، لذا در جدول ذیل میزان پاداش هر مصرف‌کننده بسته به اینکه سال گذشته در ماه‌های گرم چندکیلووات ساعت مصرف برق داشته و در سال جاری این میزان به چه عددی می‌رسد، مشخص شده است.

 با توجه به جزئیات محاسبه شده، بیشترین میزان پاداش که یک مشترک حاضر در مناطق عادی مانند تهران می‌تواند بابت صرفه‌جویی بگیرد در یک ماه معادل 825 هزار تومان و در 4 ماه معادل 3 میلیون و 300 هزار تومان است.

بر این مبنا یک مشترک برای دریافت حداکثر پاداش صرفه‌جویی باید در سال گذشته حداقل 2.5 برابر الگو مصرف برق داشته و در سال جاری مصرف برق خود را به صفر برساند.

البته محاسبه این عدد به منظور دریافت پاداش صرفه‌جویی تنها یک مساله فرضی است و اگر یک مشترک با مصرف فراتر از الگو بتواند مصرف خود را به  زیر الگو کاهش دهد بین 50 هزار تومان تا 300 هزار تومان پاداش خواهد گرفت.  بر مبنای این محاسبات، در مناطق عادی در صورت توزیع یکسان مشترکان متوسط مبلغ دریافتی به 300 هزار تومان در هر ماه خواهد رسید.

* پاداش صرفه‌جویی در مناطق گرمسیر چقدر است

در مناطق گرمسیر نظیر استان‌های جنوبی با توجه به تعرفه و ظرفیت صرفه‌جویی برق، میزان دریافتی بسیار بیشتر است. در این راستا در صورتی که یک مشترک مصرف برق خود را از 2.5 برابر الگو به صفر برساند، می‌تواند از حداکثر پاداش صرفه‌جویی استفاده کرده و 3 میلیون و ۳۷۵ هزار تومان پاداش بگیرد.

البته این مساله یعنی صرفه‌جویی از 2.5 برابر الگو تا صفر انتزاعی بوده و صرفا برای دریافت حداکثر میزان پاداش ماهانه در یک ماه است. در این راستا اگر یک مشترک در مناطق گرمسیر مصرف خود را از رقم فراتر از الگو به زیر الگو برساند، بسته به مصرف سال گذشته بین 250 تا 750 هزار تومان به صورت ماهانه پاداش دریافت خواهد کرد و مشروح اعداد دریافت پاداش به شرح ذیل است.

* قبض برق خود را از «برق من» ببینید

بر این اساس پاداش‌های صرفه‌جویی شده از ابتدای خردادماه سال 1402 روی قبوض مشترکان لحاظ می‌شود و اگر مشترکی علاوه بر پوشش کامل هزینه برق خود مبلغی را از صنعت برق بستانکار شود، می‌تواند از طریق نرم‌افزار برق ایران (برق من) نسبت به دریافت پاداش ویژه خود اقدام کند.

مشترکان صنعت برق می‌توانند با مراجعه به نرم‌افزار برق ایران (برق من) نسبت به وارد کردن شناسه قبض خود و دریافت آخرین جزئیات مصرف خود کسب اطلاع کرده و با استفاده از راهکارهای ساده صرفه‌جویی از طرح تشویقی ویژه وزارت نیرو در 4 ماه پیش رو استفاده کنند.

* نرخ پاداش صرفه‌جویی برق کم‌مصرف‌ها 4 برابر می‌شود

با توجه به تشریح ظرفیت طرح پاداش صرفه‌جویی، ممکن است شبهاتی در این حوزه مطرح شود. نخستین شبهه این است که این طرح با مشمول کردن همه مشترکان از جمله پرمصرف‌ها حق مشترکان کم‌مصرف را ضایع کرده است.

واکاوی جزئیات پاداش صرفه‌جویی در اسناد و ابلاغ‌های دولتی پاسخ مناسبی برای این شبهه دارد. در این راستا، مصطفی رجبی‌مشهدی در پاسخ به یک انتقاد نسبت به طرح صرفه‌جویی مبنی بر عدم حمایت از مشترکانی که از قبل کم‌مصرف بودند، اظهار داشت: «بر اساس طراحی انجام‌شده، نرخ پاداش صرفه‌جویی همزمان با صرفه‌جویی بیشتر افزایش پیدا می‌کند و این مساله به دلیل حمایت وزارت نیرو از کم‌مصرف‌هاست».

مدیرعامل شرکت مدیریت شبکه برق ادامه داد: «فرض کنید یک مشترک پرمصرف، مصرف خود را از 700 کیلووات ساعت به اندازه 50 کیلووات ساعت کاهش دهد، این مشترک به ازای این صرفه‌جویی 25 هزار تومان پاداش می‌گیرد».

رجبی‌مشهدی گفت: «حال مشترک کم‌مصرف مصرف خود را از 150 کیلووات ساعت به اندازه 50 کیلووات ساعت کاهش دهد به ازای این صرفه‌جویی، 100 هزار تومان پاداش خواهد گرفت».

وی افزود: «میزان صرفه‌جویی ۲ مشترک در مثال فرضی یکسان بود اما به دلیل حمایت وزارت نیرو از کم‌مصرف‌ها، این قشر فرصت اخذ پاداش 4 برابر بیشتر از پرمصرف‌ها را دارد». این مقام مسؤول گفت: «مشترکان برق می‌توانند با کاهش مصرف بیشتر نرخ پاداش خود را تا 4 برابر افزایش دهند».

مدیرعامل شرکت مدیریت شبکه برق تاکید کرد: «این طرح از ابتدای خرداد سال 1402 تا انتهای شهریور به مدت 4 ماه ادامه دارد و مشترکان خانگی می‌توانند با استفاده از این فرصت تا 20 برابر نرخ خرید برق پاداش بگیرند».

* واکاوی تجربه پاداش صرفه‌جویی برق

پاداش صرفه‌جویی، تجربه اول خود را پشت سر نمی‌گذارد و سال گذشته نیز این سیاست تحت عنوان پویش 5=1 در دستور کار وزارت نیرو قرارگرفته بود. برای بررسی دقیق اثرگذاری پویش 5=1 باید در گام اول کمی به سمت آمار بدون رتوش حرکت کرده و ذره‌بین در دست، این اطلاعات را واکاوی کنیم.

بر اساس آمار و اطلاعات شرکت توانیر، سرانه مصرف برق خانگی به عنوان شاخصی که مصرف برق هر ایرانی در خانه را به صورت ماهانه رصد کرده و میانگین آن را محاسبه می‌کند، در سال 1397 معادل 247 کیلووات ساعت در ماه بوده است. شاخص سرانه مصرف برق در بخش خانگی در سال 1398 با افزایش 1.6 درصدی به 251 کیلووات ساعت در ماه رسید و با همین دست‌فرمان در سال 1399، 1.6 درصد دیگر افزایش یافت و 255 کیلووات ساعت در ماه شد. این در حالی است که در سال 1400، جهشی در مصرف برق مردم در بخش خانگی ایجاد شد و سرانه مصرف این بخش 4.3 درصد نسبت به سال 1399، معادل 2.7 برابر افزایش 2 سال گذشته، افزایش یافت تا به این ترتیب از سال 1397 تا سال 1400 سرانه مصرف برق هر ایرانی با رشد 7.7 درصدی همراه شود. 

رشد در این شاخص بااهمیت بیانگر آن است که مصرف هر ایرانی در بخش خانگی طی 3 سال از سال 1397 نزدیک به 8 درصد افزایش داشته و انرژی بیشتری استفاده کرده است. مطابق آمار توانیر، با وجود اینکه تا سال 1400، سرانه مصرف برق بخش خانگی به طور مستمر در حال افزایش بوده و شیب این افزایش در سال 1400 نسبت به سال 1399 افزایش چشمگیر داشت اما این روند در سال 1401 نه‌تنها متوقف شد، بلکه شاهد کاهش سرانه مصرف برق در بخش خانگی بودیم. با توجه به آمار سرانه مصرف برق بخش خانگی در سال 1401 بار دیگر با یک عقبگرد 3 درصدی نسبت به سال قبل به 258 کیلووات ساعت در ماه رسیده است. 

کاهش 3 درصدی سرانه مصرف برق بخش خانگی در سال 1401 نسبت به سال قبل یک آمار قابل توجه در کشور به حساب می‌آید و اگر فرض کنیم ایران جمعیت 85 میلیون نفری را در خود جا داده است، در یک سال زمینه صرفه‌جویی معادل 680 میلیون کیلووات ساعت برق مهیا شده است. این میزان برق با توجه به نرخ متوسط برق در کشورهای منطقه در سال گذشته 54.4 میلیون دلار ارزش دارد.

همایون حائری، معاونت برق و انرژی وزارت نیرو در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس پیرامون دلایل این اتفاق و کاهش روند مصرف برق توسط مشترکان در کشور  بیان کرد: «تداوم رشد سرانه مصرف برق در بخش خانگی می‌توانست یک زنگ خطر بزرگ برای بخش برق باشد، در این راستا با توجه به طرح این مساله، اقدامات ما بر فعالیت‌هایی نظیر اقدامات تعرفه‌ای و ایجاد یک سازوکار تشویقی متمرکز شد».

این مقام مسؤول تاکید کرد: «با توجه به لزوم برقراری عدالت در پرداخت یارانه انرژی، مدیریت مصرف با ابلاغ بخشنامه‌ای در بهمن سال 1400 در دستور کار قرار گرفت و اثر این بخشنامه مبنی بر تشویق مشترکان کم‌مصرف و مدیریت مشترکان پرمصرف، بر مصرف برق در سال 1401 مشهود بود».  حائری گفت: «از سوی دیگر طراحی سازوکار 5=1 مبنی بر پرداخت 5 برابر هزینه تمام‌شده فروش برق به ازای صرفه‌جویی هر کیلووات ساعت نیز اثر قابل توجهی بر کاهش مصرف در بخش خانگی داشت. علاوه بر اقدامات تعرفه‌ای، فرهنگ‌سازی نیز اثر قابل توجهی در کاهش مصرف بخش خانگی در سال 1401 داشت».

* استفاده از ابزار قیمتی این‌بار بدون بازخورد منفی اجتماعی

همواره در سال‌های اخیر استفاده از سیاست‌های قیمتی در جهت تاثیر بر مصرف نقل محافل اقتصاددان‌ها و اقتصاد‌خوان‌ها بوده است اما ابزار رشد قیمت مورد توجه بود. به معنای دیگر محافل اقتصادی معتقد بودند همزمان با افزایش قیمت حامل‌های انرژی زمینه برای کنترل مصرف به عنوان عایدی «چو صد آمد نود هم پیش ما است» در دسترس است.

با این وجود، تجربه اجرای طرح پاداش صرفه‌جویی مشخص کرد اجرای سیاست‌های تعرفه‌ای همواره نباید با تلخی افزایش قیمت همراه باشد و در قالب پرداخت پاداش و جایزه نیز می‌توان با آثار منفی اجتماعی در حد صفر، زمینه ایجاد انگیزه برای کاهش مصرف برق را فراهم کرد؛ موضوعی که در صورت تکرار تجربه موفق پاداش صرفه‌جویی برق در سال جاری می‌تواند به یک نمونه تجربه بسیار موفق بدل شده و در سایر سطوح سیاست‌گذاری مورد تاکید و استفاده قرار 

گیرد.