هادی مؤمنیان: فیلم سینمایی «دسته دختران» از چهارشنبه ۳۰ فروردین اکران خود را با شعار «این رزم را با زن سرودن عاشقانه است» در سینماهای سراسر کشور آغاز کرد. به همین بهانه در این گزارش تلاش خواهیم کرد به معرفی این اثر بپردازیم.

* «دسته دختران» روایتی زنانه از جنگ

«دسته دختران» با نگاهی آزاد بر اساس روایت‌های واقعی از مقاومت ۳۴ روزه خرمشهر در دفاع‌ مقدس ساخته‌ شده است. در نگاه کلی کارگردان این فیلم الگوی زن منفعل و مرد فعال را که در سینمای دفاع‌ مقدس موضوعیت دارد به چالش می‌کشد. فیلم «دسته دختران» روایتگر زنانی است که به‌ اندازه مردان زخم‌ خورده‌اند اما ما  کمتر چیزی از آنها و خاطرات‌شان شنیده‌ایم.

در چهلمین دوره جشنواره فیلم فجر، خانم قیدی تنها زن حاضر در جشنواره بود. منیر قیدی پیش‌ از این فیلم سینمایی «ویلایی‌ها» را با قصه خانواده‌های فرماندهان جنگ در پشت جبهه کارگردانی کرده بود.  

فیلم مجموعه‌ای از خرده‌روایت‌ها را کنار هم و در امتداد هم ارائه کرده است. شاید بزرگ‌ترین نقد به فیلم ضعف فیلمنامه و غیاب نخ تسبیحی است که به شکل انسجام‌بخشی توانسته باشد مهره‌های روایت (خرده‌روایت‌ها) را به هم وصل کند.

اما نکته کلیدی فیلم «دسته دختران» بازنمایی روایتی زنانه از جنگ است. کارگردان این اثر هنری بر بخش‌هایی از جنگ ۸ ساله نور افکنده که طی همه این سال‌ها کمتر به آن پرداخته‌ شده است. این فیلم روایت مقاومت و ایثار زنان در روزهای پرتلاطم ابتدایی جنگ است و با بازسازی تصاویر زنده و مستند از نبرد خانه به خانه خرمشهر، نخستین تصاویر سینمایی با نگاه زنانه از آن مقاومت را خلق کرده است.

 وقتی می‌گوییم نگاه زنانه، لزوما منظور حضور زنان به‌ عنوان قهرمانان اصلی فیلم نیست، بلکه آن چیزی که در این‌ بین اهمیت دارد، اثری سینمایی است که تلاش کرده در شیوه بیان نیز زنانه باشد.

جلوه‌های ویژه، قاب‌بندی، تدوین، گریم، تصویربرداری، نور، صدا، صحنه‌پردازی و... در کنار محتوا و مفاهیمی چون‌ امید، عشق (در همه ابعادش)، عواطف عمیقا حسی و انسانی، مقاومت، صبوری، وفاداری، تلاش، رشادت، مهر مادری، دیگرخواهی، ازخودگذشتگی، ایثار و ده‌ها فضیلت دیگر که در این فیلم به نمایش گذاشته‌ شده است، در پیوند با شیوه بیان شاعرانه، همه در شکل دادن به این نگاه زنانه سهیم هستند.

در واقع فیلم «دسته دختران» هم در موضوع و محتوا متمرکز بر بازنمایی زنان است و هم در شیوه‌ بیان و فرم کار تلاش کرده است زنانه باشد؛ فرم‌های معناداری که کمتر در سینمای این سال‌ها رد آنها را می‌توان یافت.

* وامدار ادبیات داستانی دفاع مقدس

خوب می‌دانیم نقش زنان در جنگ تحمیلی نادیده گرفته‌ شده و ما هم  کمتر از نقش زنان در دفاع‌ مقدس شنیده‌ایم. در سال‌های جنگ و حتی بعد از آن مردان دست‌ به‌ کار نوشتن جنگ شدند و روایتی مردانه از جنگ را پیش کشیدند. در دهه اخیر اما روایت‌های زنانه از جنگ مجال بروز پیدا کرده‌اند؛ ادبیات داستانی پیش از هر رسانه‌ای محل ظهور این رویکرد نو به جنگ بوده است.

کتاب‌هایی چون «دا»، «دختر شینا»، «دختران اُپی‌دی»، «دختری کنار شط»، «یکشنبه آخر»، «حنانه»، «من زنده‌ام»، «لیلا»، «نامه‌های فهیمه»، «ننه علی»، «گلستان یازدهم» و «دوره درهای بسته»، با نگاهی زنانه به جنگ نگاشته شده است و حالا «دسته دختران» یک جمع‌بندی بصری از این خرده‌روایت‌های ناگفته از جنگ را به زبان سینما بازنمایی کرده است.

* کلیشه‌زدایی از نقش زنان در جنگ

در فیلم‌هایی که درباره جنگ تحمیلی ساخته‌ شده‌اند، عموما با زنانی مواجه هستیم که به‌گونه‌ای کلیشه‌ای یا در حال بدرقه همسران و فرزندان‌شان بوده‌اند یا پشت جبهه مشغول آماده کردن تجهیزات. «دسته دختران» اما روایتگر زنانی است که پا به‌ پای مردان جنگیده‌اند. روایتگر آنهایی است که در روزهای محاصره و حمله در خرمشهر ماندند و پا پس نکشیدند. روایتگر زنانی که در دل جنگ حضور داشته‌اند.

با شروع جنگ تحمیلی در ۳۱ شهریور ۵۹، زنان به‌ عنوان بخش قابل‌ توجهی از جمعیت کشور، وظیفه خود را برای حفظ میهن از تجاوز دشمن به نحو مطلوب انجام دادند و با توجه به شرایط موجود به ایفای نقش خود پرداختند. اینان سربازان گمنامی بودند که بار سنگین تدارکات جبهه جنگ و برخی وظایف دیگر را بر دوش می‌کشیدند. هجوم یک‌باره دشمن به مناطق مرزی و همچنین بمباران‌های هوایی شهرها ایجاب می‌کرد زنان به‌ صورت مستقیم در مناطق جنگی حضور پیدا کنند.

بر اساس آمار تهیه‌شده از فهرست شهدای جنگ تحمیلی، بین سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷، ۶ هزار و ۴۲۸ زن شهید شدند که بیشتر آنها در بمباران و موشک‌باران شهرها جان باختند. طبق آماری به نقل از نشریه داخلی بنیاد شهید و امور ایثارگران، ۵۰۰ نفر از این افراد رزمنده بودند، بیشتر این زنان مجرد و ۲۵۰۰ نفر از آنان در سن ۱۰ تا ۳۰ سال بودند.

همچنین بر اساس آمار بنیاد وقت جانبازان و ایثارگران که شهریور ۸۱ به تفکیک جنسیت و گروه‌های جانبازی منتشر شد، تعداد کل جانبازان زن ۵ هزار و ۷۳۵ نفر است که از این تعداد ۳ هزار و ۷۵ نفر بالای ۲۵ درصد جانبازی دارند. درباره تعداد اسرای زن جنگ تحمیلی، ۲۳ زن اسیر اعلام‌ شده است، همچنین ۲۲ هزار و ۸۰۸ امدادگر و ۲ هزار و ۲۷۶ پزشک زن به جبهه‌ها اعزام شدند.

بر اساس پژوهشی با عنوان «تجربه زنانه از جنگ» (غلامرضا جمشیدی‌ها و نفیسه حمیدی/ ۱۳۸۶) تجربیات زنان از جنگ در ۶ مفهوم شامل تجربه از جا کندگی، انفجار در ساختار خانواده،‌ تغییر در خویشتن زنانه، تجربه بدن زنانه، تعلیق و تجربه و بازجای‌گیری در زندگی روزمره دسته‌بندی‌ شده است. به نظر می‌رسد کارگردان فیلم «دسته دختران» مطالعات دقیقی از این دست پژوهش‌ها داشته است، چراکه رد ادبیات داستانی دفاع‌ مقدس و مطالعاتی که در این باره شده است در اثر کاملا مشهود است.

* از دریچه دوربین عکاسان دفاع مقدس

علاوه بر وامدار بودن به ادبیات، از دیگر هنرهایی که فیلمساز بدان توجه ویژه داشته است هنر عکاسی است. به نظر می‌رسد عکس‌های دفاع‌ مقدس منبع الهام بسیاری از قاب‌بندی‌ها و فضاسازی‌های فیلم «دسته دختران» است.

به‌ طور کلی می‌توان نوشت طی 4 دهه گذشته، سینمای ایران روایت‌های زنانه از جنگ را در اولویت قرار نداده است. اکثر فیلمنامه‌ها را مردها نوشته‌اند و بیشتر فیلم‌ها را مردان ساخته‌اند؛ این شده که روایت‌های زنانه در تاریخ‌ گم‌ شده‌اند. حتی وقتی عکس‌های دفاع‌ مقدس را می‌بینیم، زنان را در نقش کسانی می‌بینیم که دارند مردهای‌شان را بدرقه می‌کنند، کمتر دیده‌ایم (حتی می‌توان نوشت اصلا ندیده‌ایم) زنانی را که اسلحه در دست داشته و دوشادوش مردان بجنگند.

چهره زنان در جنگ که معمولا در واسطه با روی مردانه جنگ، یعنی همسر یا مادر شهید به تصویر کشیده شده است، در «دسته دختران» وضعیتی تازه به خود می‌گیرد؛ روایتی که زنان فعالانه و پابه‌پای مردان آن را پیش برده‌اند. زنان در فیلم سینمایی «دسته دختران»، نقش‌آفرین و اثرگذار نمایش داده‌ شده‌اند.

در تحلیل نهایی، فیلمساز تلاش می‌کند به دوربینش نگاهی زنانه ببخشد و تصاویر مرتبط با برنامه مردسالارانه صنعت سینما را واسازی کند. متعاقب آن، چرخشی صورت گرفته تا اندیشه‌های زنانگی پیش کشیده شود و تجربه‌های فراموش‌شده یا کمتر گفته‌شده زنان بازسازی شود.