کد خبر: 263225تاریخ: 1402/3/7 00:00
محو کمالیسم در اردوغانیسم؟
تا 2 هفته پیش که هنوز صندوق‌های دور اول انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه باز نشده بود، تصور عمومی بر این بود که زلزله زمستانی، آرزوهای بهاره اردوغان را بر باد خواهد داد اما حالا به نظر نمی‌رسد با توجه به واقعیات زمینی فلات آناتولی، فعلا هیچ زلزله‌ای حریف «رجب پاشا» شود.
به اعتقاد «قوا مراد اوزتاسکین» مقاله‌نویس ترک روزنامه واشنگتن‌پست و از آشنایان مشترک اردوغان و مرحوم خاشقچی، زلزله دوقلوی ویرانگر اخیر در جنوب ترکیه - و شمال سوریه - نه‌تنها پایه‌های قدرت سلطان پرزیدنت را نلرزاند، بلکه با مشاهده آرای مرحله اول در 6 استان زلزله‌زده و فلاکت‌زده مزبور می‌توان گفت او به شکلی عجیب شکست را هم در این مناطق به پیروزی تبدیل کرده است. رئیس‌جمهوری که به نظر می‌رسید منفورترین شخصیت استان‌هایی باشد که بیشترین آمار تلفات و ویرانی ساختمان‌ها را در زلزله‌های 7.8 و 7.6 ریشتری - و صدها پس‌لرزه قوی دیگر - در بهمن گذشته به خود اختصاص داده‌اند، به شگفت‌انگیزترین شکل ممکن در این 6 استان به طور میانگین 63 درصد آرای انتخابات ریاست‌جمهوری 2023 را کسب کرده، در حالی که کل آرای رجب طیب اردوغان 49.52 درصد در مقابل 44.88 درصد کمال قلیچداراوغلو، رقیب قدیمی او، دبیرکل حزب جمهوری خلق و رهبر ائتلاف ملت- ائتلاف فراگیر 6 حزب مخالف دولت – بوده است.
اینکه چگونه اکثریت مردمی درمانده و عصبانی که خانه و کاشانه‌شان ویران شده و معیشت‌شان به سختی افتاده و خواه‌ناخواه همه‌کاره کشور در 2 دهه گذشته را مسؤول ساخت و سازهای غیرایمن و تورم وحشتناک 3 سال اخیر می‌دانند، باز هم به او رای می‌دهند، قطعا موضوعی عادی نیست و می‌توان دلایل آن را با پیچیده‌ترین مطالعات جامعه‌شناسی یا آنطور که حامیان قلیچداراوغلو مدعی هستند، با واهی‌ترین اتهامات سیاسی – از جمله تقلب گسترده دولت برگزار‌کننده انتخابات – ریشه‌یابی کرد.
علاوه بر زلزله، بسیاری انتظار داشتند انواع بیماری‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و البته شخصی که گریبانگیر کشور ترکیه و جناب جمهورباشکانی- عنوان رئیس‌جمهور ترکیه – شده، او را از پا درآورد ولی اردوغان با نحیف‌ترین ظاهر ممکن، همه ناخوشی‌های ملی و شخصی را هم به چالش کشیده است.
بر همین منوال به نظر نمی‌رسد پیش‌بینی‌های جدی و هراس‌آور از هوای توفانی اقتصاد ترکیه در روزهای پس از انتخابات دور دوم به واسطه بحران ارزی و سقوط هر چه بیشتر ارزش لیر نیز بر کلیت برتری آرای حامیان سنتی و محافظه‌کار اردوغان، نوعثمانی‌گرایان آک‌پارتی و گرگ‌های خاکستری حامی سنان اوغان، رهبر ملی‌گرایان افراطی، نفر سوم دور اول انتخابات (با 5.2 درصد) و متحد جدید اردوغان تاثیر منفی بگذارد.
امروز دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه در حالی با رقابت نهایی اردوغان و قلیچداراوغلو برگزار می‌شود که گزارش‌ها بویژه از مناطق کردنشین و علوی‌نشین این کشور حکایت از سرد شدن بعضی از مهم‌ترین پایگاه‌های رای مخالفان رجب پاشا در پشتیبانی از رهبری متزلزل چون «کمال بی» یا «آقا کمال» - لقبی که اردوغان روی رقیب خود گذاشته است - دارد.
می‌توان حفظ برتری اردوغان و حزبش را نتیجه انعطاف‌پذیری سیاسی آنها و پایگاه‌های رای سیاسی و اجتماعی متنوع‌شان دانست.
البته آنچه را نمی‌توان دست‌کم در شرایط فعلی به روشنی توضیح داد، این است که با وجود ادامه اقبال اکثریت جامعه به مرد شکست‌ناپذیر 2 دهه اخیر فلات آناتولی، آیا خود جمهوری ترکیه در سست‌ترین وضعیت انسجام ملی می‌تواند دوام آورد یا خیر؟
اگرچه اردوغان فقط یک دهه است به عنوان دوازدهمین رئیس‌جمهور ترکیه بر قدرت تکیه زده اما نباید فراموش کرد 2 دهه است رهبری حزب حاکم آک پارتی را بر عهده دارد و با تغییراتی که در قانون اساسی ایجاد کرده، واقعا اختیارات و قدرت دخالت یک سلطان عثمانی را در پوشش رئیس یک جمهوری توتالیتر کمالیستی به نام خود زده است.
نزدیک ربع قرن حاکمیت مستقیم یا غیرمستقیم برکشور و قدرتمداری مشروط یا بی‌قید و شرط به واسطه تسلط حزب عدالت و توسعه که خود او از ابتدا مرشد اصلی‌اش محسوب می‌شده، از اردوغان یک رهبر قاهر شبیه آتاتورک ساخته که همانند سلفش قابلیت تلفیق دیکتاتوری با نوعی دموکراسی خاص ترکی را داشته است.
این همان کیش شخصیت اردوغانیسم (اردوغان‌گرایی) است که به لطف اقتدار کاریزماتیک او و استقبال تاریخی اکثریت جامعه ترکیه از ایده‌های او برای احیای سنت‌های سرکوب شده دینی و ملی، باعث شده هنوز بر مرکب قدرت سوار بماند.
اگرچه اردوغانیسم قوی‌ترین پدیده در ترکیه پس از کمالیسم توصیف شده و دستاوردهای مثبت آن طی 2 دهه همزادپنداری گسترده‌ای را در سراسر کشور برانگیخته و حکومت آنکارا را از گردنه‌های مهمی مثل کودتای 2015 و بحران اقتصادی 2018 عبور داده اما نتوانسته کارکردی دقیقا مشابه کمالیسم برای وحدت ساختاری این کشور داشته باشد.
اردوغان با همه تلاشی که برای تبدیل شدن به جدی‌ترین سلف آتاتورک کرده اما به دست خود ایدئولوژی کمالیسم را که حدود یک قرن به «جمهوری ترکیه واحد» معنا بخشیده، تضعیف کرده است.
انتخابات 2023 نمود کامل سقوط ایدئولوژی حاکم کمالیستی در هر دو میدان رقابت سیاسی بود؛ میراث مصطفی کمال پاشا ملقب به آتاتورک که جمهوری ترکیه را سال 1920 بر ویرانه‌های امپراتوری فروپاشیده عثمانی بنیان گذاشته بود.
کمالیسم تلفیقی بود از دموکراسی لائیک سنت‌ستیز و ملی‌گرایی اقتدارگرای پان‌ترک که توسط آخرین نسل نظامیان عثمانی تبدیل به یک ایده اجرایی برای تشکیل یک جمهوری جدید شد. با این حال در سال‌های اخیر از یک سو حزب عدالت و توسعه با تاکید بر بازگشت به نوعی قرائت اخوانی از اسلام و دامن زدن به روحیه نوعثمانی‌گرایی، اصل لائیسیته کمالیسم را به چالش کشیده و از سوی دیگر مخالفان لیبرال اردوغان در ائتلاف با کردها و دیگر اقلیت‌های قومی و مذهبی به دنبال به چالش کشیدن وجه اقتدارگرای کمالیسم حاکم بر ترکیه هستند که به مدت یک قرن نظامیان ضامن آن بوده‌اند. در کشور کودتاها، دخالت نظامیان حتی اردوغان را که با‌ثبات‌ترین رهبر سیاسی ترکیه – در قامت نخست‌وزیر یا رئیس‌جمهور - 70 سال اخیر ترکیه بود و روابطی تنگاتنگ با ارتش و پلیس برقرار کرده بود، بی‌نصیب نگذاشت، هر چند کودتای ضعیف تابستان 2015 به شکست انجامید.
پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که امروز هم اردوغانیسم یک گردنه دیگر را هم با پیروزی در دور دوم نفسگیرترین انتخاباتی که اردوغان از زمان رسیدن به قدرت تجربه کرده، پشت سر می‌گذارد. ائتلاف ملت که اردویی مشترک متشکل از جناح اصلی اپوزیسیون پارلمانی و رانده‌شده‌های حزب حاکم بود، نتوانست از مجموعه عواملی که علیه اردوغان به وجود آمده بود بهره‌برداری موثری کند. مهم‌تر آنکه قلیچداراوغلو و داوود اوغلو به طور مشخص هیچ برنامه‌ای برای پدید آوردن ایده‌ای منسجم در برابر اردوغانیسم یا دست کم قوت بخشیدن به کمالیسم برای به چالش کشیدن آن نداشتند.
بدین ترتیب پیش‌بینی چشم‌انداز آینده ترکیه چندان دشوار نیست. ترکیه کماکان به همان راهی می‌رود که اردوغان می‌رود. او تا 5 سال دیگر رئیس‌جمهور خواهد ماند اما اینکه آیا سلطان تا ابد به سلامت ماند، مساله دیگری است.
***
اردوغان پیشتاز نظرسنجی‌ها
نظرسنجی موسسه کندا پیش‌بینی کرد در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری ترکیه که امروز برگزار می‌شود، 53.4 درصد رای‌دهندگان از اردوغان و 46.6 درصد از قلیچداراوغلو حمایت خواهند کرد. رئیس‌جمهور فعلی ترکیه در نظرسنجی موسسه ساروس هم 4 درصد از رقیبش جلوتر است. با این حال، با توجه به نتیجه غیرمنتظره دور اول انتخابات، اعتبار نظرسنجی‌ها در ترکیه خدشه‌دار شده است، چرا که بیشتر موسسات نظرسنجی نتوانستند در دور اول پیش‌بینی کنند انتخابات به دور دوم کشیده خواهد شد. بسیاری از این نظرسنجی‌ها در آستانه دور اول انتخابات در ۱۴ مه (۲۴ اردیبهشت) اردوغان را پیروز مطلق انتخابات می‌دانستند. با این حال، با توجه به اینکه عملکرد اردوغان در دور اول انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه حدود ۵ درصد بهتر از رقیب اصلی‌اش بود و همچنین با توجه به اعلام حمایت رهبر ملی‌گرایان افراطی از اردوغان با پشتوانه بیش از 5 درصد آرای مرحله اول، انتظار نمی‌رود انتظار غربی‌ها برای تغییرات در کاخ سفید آنکارا محقق شود.