رضا حسینی: ایام برگزاری نمایشگاه کتاب در دهه آخر اردیبهشت، فرصتی شد که گشت‌و‌گذاری در مصلای امام خمینی،‌محل برگزاری سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران داشته باشم. البته ساعت‌ها مصلاگردی برای من علاقه‌مند به معماری باز هم این امکان را نداد تا تمام قسمت‌ها را ببینم.

عظمت طاق و ایوان بزرگ که مدتی است به اتمام رسیده واقعاً خیره‌کننده بود. جز بخشی از کاشی‌کاری گلدسته‌ها و نقاشی زیر گنبد اصلی، بنای این پروژه عظیم تقریبا تمام شده است.

از سال ۷۳ که کلنگ آن‌ زده شد تا امروز که ۲۹ سال می‌گذرد، مجموعه‌ای ساخته شده که به جرأت می‌توان گفت بزرگ‌ترین بنای معماری ایرانی - اسلامی کشور است. اهمیت این بنا صدها سال بعد مشخص خواهد شد. همانطور که میدان نقش‌جهان اصفهان و مساجد آن برای ما که در قرن ۱۵ زندگی می‌کنیم، نسبت به معاصرانش حیاتی‌تر و شگرف‌تر است. مصلای امام خمینی هم به عنوان یک بنای معماری عظیم که ادوار مختلف معماری ایرانی را در خود جا داده است، یک بنای تاریخی است.

این مجموعه بزرگ، ضمن اینکه امروز کاربری‌های خودش را دارد، مثل برگزاری همین نمایشگاه کتاب در ۲ دهه اخیر و نمایشگاه‌ها و مراسمات دیگر و نمازجمعه و... اما مهم‌ترین ویژگی‌ و کارکرد آن علاوه بر کاربری گردهمایی‌ها، نمایشگاه بودن آن است برای معماری ایرانی؛ یک نمایشگاه ماندگار معماری در قلب پایتخت که جلوه‌گاه تاریخ و تمدن این مرز و بوم است.

در طول ساخت این بنا، یکی از ایراداتی که مطرح می‌شد این بود که چرا ساخت آن اینقدر طول کشیده است؟ اما به نظر می‌رسد این زمان برای ساخت بناهایی با ویژگی معماری اصیل، چندان هم طولانی نباشد.

مکرر دیده‌ایم ساخت بناهایی به مراتب کوچک‌تر از مصلای تهران، چندین دهه طول کشیده است.

نگارنده به جهت ارتباط با دانشگاه صنعتی شریف، مراحل ساخت مسجد دانشگاه شریف را از نزدیک دیده‌ام؛ مسجدی که به جهت معماری در شمار مساجد فاخر تهران و ایران است و هر چند که به جهت وسعت، یک هزارم مصلای تهران نیست اما ساخت آن 2 دهه به طول انجامید.

در پروژه مسجد دانشگاه صنعتی شریف، گاهی اوقات کاشی‌کاری گنبد یا یک کتیبه، معطل یک استادکار خاص می‌شد که نسبت به اینکه در پروژه‌ای در تبریز یا اصفهان مشغول باشد یا نه، سرعت پیشرفت کار در نوسان بود. درست است که ساخت بنای مسجد دانشگاه شریف ۲ دهه طول کشید اما کاربری مسجد که برگزاری مراسمات و نماز جماعت باشد، در سال‌های ساخت برقرار بود. بنابراین این نکته را به عنوان ناظر بیرونی نباید از نظر دور داشت که هر چند مدت ساخت این‌گونه بناها طولانی به نظر می‌رسد اما معمولا کاربری آنها 7-6 سال بعد از شروع ساخت، آغاز می‌شود، به واقع در حین تکمیل اجزای پروژه، بخش‌های مختلف ساختمان در حال کاربری است.

کاربری مساجد و پروژه‌های مشابه، معطل اتمام کاشی‌کاری گنبد و گلدسته نمی‌ماند. ممکن است سال‌ها از افتتاح یک مسجد گذشته باشد اما اجزای مختلفی از نما و بنای مسجد به دلیل بودجه و استادکار و... به پایان نرسیده باشد. در پروژه مصلا نیز ۶ سال بعد از کلنگ‌زنی، نخستین گردهمایی بزرگ در سال 1379 در آن برگزار شد.

البته در پروژه‌های ملی نیاز است به لحاظ اهمیت کار، نحوه تخصیص بودجه هم در حد و اندازه ملی بودن پروژه باشد، متاسفانه مصلای امام خمینی اینگونه نبوده و به نوعی تامین هزینه قطره‌ چکانی داشته است و در برخی مقاطع به خاطر اینگونه مشکلات دچار توقف شده است. با همه این حرف‌ها، اکنون دیگر می‌توان در پاسخ به این سوال که چرا ساخت مصلای تهران تمام نمی‌شود گفت ساخت این پروژه عظیم تقریباً تمام شده است. درباره مصلای تهران آنچه باید مورد توجه باشد فراتر از مدت زمان ساخت است. علاوه بر ایجاد یک کانون و مجتمع فرهنگی عظیم در پایتخت، آنچه مهم است شکوه معماری و یادگار نمادینی است که برای تاریخ ایران بنا شده است. نمایشگاهی از ادوار مختلف معماری ایرانی – اسلامی در ساخت طاق‌ها و ایوان‌ها و رواق‌ها و ستون‌ها و سقف‌ها و مناره‌ها و کاشی‌کاری‌ها و... بنایی ساخته که به عنوان نماد معماری‌ ما برای آیندگان خواهد ماند.

* معماری سنتی نوآورانه

درباره بنای مصلای تهران گشتی هم در فضای مجازی زدم و خلاصه‌ای کوتاه از مشخصات بنا را در اینجا جمع کردم.

طراح و معمار مصلای تهران دکتر پرویز مؤیدعهد است. او فارغ‌التحصیل معماری از دانشگاه بوزار فرانسه و دانش‌آموخته دانشگاه سوربن در رشته شهرسازی است.

در فراخوان طراحی مصلا ۳۶ شخصیت حقیقی و حقوقی، از داخل و خارج ایران شرکت کردند. شرکت‌کنندگان خارجی از کشورهای ژاپن، سوریه، پاکستان و هلند در مسابقه به رقابت پرداختند.

این مسابقات زیر نظر هیات داوران، متشکل از اساتید معماری پیرنیا، مهدی چمران،مرحوم آیت‌الله‌زاده‌شیرازی، غفاری و حجت برگزار شد. از نتایج انجام این مسابقه، شکل‌گیری خطوط اولیه طرح معماری بود. در این مسابقه هیچ‌کدام از طرح‌ها نتوانست نظر هیات داوران را تأمین کند.

در مرحله بعد، با ارائه این نتایج به تعدادی از استادان معماری کشور، از ایشان درخواست جمع‌بندی و نیز ارائه پیش‌طرح پایه برای طرح مصلا شد که از این میان، در نهایت طرح استاد مؤیدعهد مورد قبول واقع شد.

مصلای تهران دارای ۱۴ گل‌دسته، ۱۲ صحن و ۵ ورودی است. بزرگ‌ترین گنبد بتنی جهان با قطر 54 متر و ارتفاع 63 متر،  بزرگ‌ترین ایوان جهان با دهانه 110 متر و ارتفاع72 متر و دومین گلدسته مرتفع جهان با ارتفاع 135 متر در این مجموعه قرار دارد.

در مجموعه مصلا سالن‌های متعددی به منظور برگزاری گردهمایی‌ها و سمینارهای داخلی و بین‌المللی، همچنین موزه، آمفی‌تئاتر، مرکز آموزشی صنایع دستی و هنرهای اسلامی و ایرانی و... طراحی شده ‌است.

مصلا دارای ۷ گنبد است که برگرفته از ادوار مختلف معماری ایران طراحی شده‌اند. گنبد اصلی مصلا از بزرگ‌ترین گنبدهای جهان اسلام بوده و طرحی بدیع‌ دارد. تعداد گلدسته‌های مجموعه مصلا ۱۴ عدد است. 2 گلدسته اصلی، بلندترین آنهاست که در جهان اسلام بی‌بدیل است. ایوان بزرگ میان مسجد جامع و گلدسته‌های اصلی به ارتفاع ۷۲ متر و دهانه ۱۱۰ متر طراحی شده است. طراحی این ایوان نسبت به انواع معماری ایوان‌ها در مساجد، نوگرایانه و بدیع است. سازه ایوان بزرگ از جمله سازه‌های منحصربه‌فرد دنیا محسوب می‌شود که کار طراحی و اجرای آن حدود ۶ سال زمان برده است.

در طرح معماری مصلا عناصر سنتی با ابداعات امروزینی آمیخته شده‌ است. گنبد مصلا طرح نو و بدیعی دارد، کم‌کردن شیب گنبد و کنگره‌هایی که در انتهای آن طراحی شده بر قدرت فرمی آن می‌افزاید. پلان ساختمان اصلی مصلا یا همان گنبدخانه نیز نوآورانه طراحی شده است. گنبدخانه منطبق با الگوی مدور گنبد به صورت دایره طراحی شده است. همچنین در طرح ترئینات گنبد و جداره‌های مصلا نقش‌های بزرگ اسلیمی خودنمایی می‌کند که بیانی نو از طرح‌های کاشی‌کاری سنتی‌ است که فراخور فناوری و روش‌های امروزین و با هزینه کمتری نسبت به اجرای سنتی آنها اجرا می‌شود. با وجود ویژگی‌های مطرح شده در طرح معماری مصلای تهران، می‌توان گفت معماری این طرح بخوبی توانسته معماری ایرانی -‌اسلامی را به شیوه‌ای نو و امروزی بیان کند.