یکی از راه‌های پیش‌رو جهت افزایش سودآوری و ایجاد ارزش افزوده در صنایع نفتی، راه‌اندازی واحدهای پتروپالایشی است، این واحدها چه در دوره ساخت و چه در دوره بهره‌برداری می‌توانند موجب رونق بسیاری از صنایع داخلی کشور شوند. 

فعال شدن بسیاری از صنایع و کارخانه‌ها در دوره ساخت و پس از آن و نیز شکل گرفتن شرکت‌های شیمیایی ذیل پتروپالایشگاه‌ها با هدف تکمیل زنجیره ارزش فرآورده‌های نفتی، می‌تواند موجب شکوفایی صنایع کشور شود. ایران با وجود برخورداری از منابع غنی نفتی و سابقه طولانی در زمینه استخراج نفت، هنوز در حوزه پالایش با نقطه ایده‌آل فاصله دارد و این عقب‌ماندگی را می‌توان از سهم پایین ایران در زمینه پالایش نفت نسبت به ظرفیت تولید مشاهده کرد. در حال حاضر ظرفیت پالایشی دنیا به بیش از 100 میلیون بشکه در روز رسیده ‌است. ظرفیت پالایشی ایران روزانه با احتساب نفت خام و میعانات گازی تنها حدود 2.2 میلیون بشکه است. به‌رغم اینکه کشورمان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفتی دنیا است، سهمی حدود ۲ درصد از ظرفیت پالایشی دنیا را به خود اختصاص داده که نسبت به میزان منابع نفتی موجود در کشور، بسیار اندک و محدود است.

* افزایش ظرفیت پتروپالایشی کشور؛ سیاست مورد تأکید رهبر انقلاب

ایجاد ارزش افزوده بر نفت خام از طریق احداث پالایشگاه و پتروپالایشگاه از جمله موضوعاتی است که جزو مطالبات و دغدغه‌های مقام معظم رهبری بوده ‌است. به‌ عنوان مثال، ایشان در ارتباط تصویری شهریورماه 1399 با هیات دولت فرمودند: «سیاست پالایشگاه‌سازی که شنیدم الان اجرا می‌شود، خیلی زودتر از این باید [اجرا] می‌شد؛ از سال‌ها پیش، بنده مکرر درباره پالایشگاه‌سازی سفارش می‌کردم، که خب یک‌ خرده تأخیر شده. حالا این سیاست وجود دارد؛ بسیار خب! دنبال کنید، این کار بسیار مهم است و شاید بتوانیم ان‌شاءالله عمده‌ بهره‌مندی خودمان از نفت باارزش را قرار بدهیم از صادرات نفتی که ارزش افزوده‌اش مال خود ما است». 

ایشان اقتصاد مبتنی بر خام‌فروشی را مثل بچه‌ پول‌داری می‌دانند که هرطور می‌خواهد پول خرج می‌کند و به نخبه‌ها نیز توجه نمی‌کند. در طولانی‌مدت هم وابستگی کشور به این خام‌فروشی، یکی از موانع رسیدن به خودکفایی اقتصادی می‌شود. 

* تنفس خوراک؛ مشوق طرح‌های پتروپالایشی

نمایندگان مجلس دهم شورای اسلامی با هدف هموار کردن مسیر توسعه ظرفیت پتروپالایشی و رفع گلوگاه‌های موجود، 24/4/1398 «قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» را تصویب کردند؛ طرحی که در مجلس یازدهم تکمیل شد. آیین‌نامه اجرایی این قانون دی‌ماه همان سال توسط رئیس‌جمهور ابلاغ شده و در مرحله اجرایی قرار گرفته ‌است. پس از اعلان فراخوانِ وزارت نفت برای استفاده از مزایای این قانون، تعداد 8 طرح پیشنهادی برای احداث پالایشگاه یا پتروپالایشگاه نفت خام و میعانات گازی توسط بخش‌های خصوصی و عمومی مجموعا با ظرفیت یک میلیون و 460 هزار بشکه در روز و همچنین تعداد 12 طرح ارتقای فناوری و بهینه‌سازی پالایشگاه‌های موجود توسط این وزارتخانه برگزیده شده‌اند.

مشوق اعطای تنفس خوراک به طرح‌های احداث پتروپالایشگاه‌های جدید از جمله مفاد این قانون است که  با هدف رفع بزرگ‌ترین مانع توسعه ظرفیت پتروپالایشی یعنی تامین مالی طراحی شده ‌است. تنفس خوراک نوعی تسهیلات غیر نقد است که پالایشگاه پس از بهره‌برداری، هزینه خوراک نفت خام ورودی را پرداخت نمی‌کند تا آنجایی که کل هزینه سرمایه‌گذاری آن پروژه به یک‌باره برگشت شود. سپس این مبلغ به ‌صورت یک وام 8 ساله به صندوق توسعه ملی بازگشت داده می‌شود. مجوز صادرات فرآورده‌های نفتی، امکان تنفس خوراک فاز به فاز و تخفیف خوراک 10 درصد (در صورت کاهش نفت کوره یا تولید پروپیلن با توجه به مقادیر گفته شده در قانون) از دیگر مشوق‌های این قانون است. 

* تأکید ۳ ‌باره رهبر انقلاب بر اجرای قانون پتروپالایشگاه‌ها

اجرای این قانون تاکنون ۳ بار مورد تاکید رهبر معظم انقلاب قرار گرفته است. مورد اول مربوط به زمانی بود که برای مطرح شدن این قانون در صحن علنی مجلس دهم نیاز به اذن رهبری وجود داشت، زیرا قرار بود تنفس خوراک به پالایشگاه‌ها از سهم صندوق توسعه ملی پرداخت شود. رئیس وقت مجلس شورای اسلامی این موضوع را خدمت مقام معظم رهبری مطرح کرد و در کمتر از یک هفته اذن ایشان در این باره صادر شد.

در مورد دوم، پس از تصویب این قانون، رهبر انقلاب آبان‌ماه 98 طی سخنرانی خود در دیدار با تولیدکنندگان و صنعتگران، با تاکید بر ضرورت تسریع در اجرای قانون پتروپالایشگاه‌ها گفتند: «یک قانونی (قانون پتروپالایشگاه‌ها) اخیراً در زمینه‌ صنایعِ پایین‌دستی نفت و گاز تصویب شده است. این قانون باید اجرایی بشود. بعضی از قوانین در مجلس تصویب می‌شود ولی اجرایی نمی‌شود؛ یعنی آیین‌نامه‌های لازم تهیه نمی‌شود، همین طور می‌ماند. باید سریعا این کار انجام بگیرد؛ باید دنبال بکنند که این کار انجام بگیرد».

‌رهبر معظم انقلاب در بیانات خود در دیدار تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی در دهم بهمن سال 1400، مجددا بر اجرای قانون پتروپالایشگاه‌ها تاکید کرده و فرمودند: «صنایع مهم در حول‌ و ‌حوش خودشان می‌توانند یک زنجیره‌ای از صنایع اشتغال‌آفرین، صنایع پایین‌دستی که غالبا هم اشتغال‌آفرین است به‌ وجود بیاورند. مثلا حالا در ذیل صنعت نفت، این صنایع پایین‌دستی انبوهی که وجود دارد که یک نمونه‌اش همین پتروپالایشگاه‌ها است که قانونش هم در مجلس در سال ۹۸ تصویب شد و به دولت وقت هم ابلاغ شد؛ منتها متاسفانه دنبال‌گیری نشده، باید دنبال‌گیری بشود. اینها، هم سرمایه‌های متوسط مردم را وارد میدان اشتغال می‌کند، هم اشتغال‌آفرین است».

* سنگ‌اندازی در مسیر صدور مجوز تنفس خوراک پتروپالایشگاه‌ها

شرط استفاده از تسهیلات تنفس خوراک که مهم‌ترین رکن اجرای قانون پتروپالایشگاه‌هاست صدور مجوز تنفس خوراک طرح‌ها از سوی صندوق توسعه ملی است. پیگیری‌ها نشان می‌دهد هیات عامل صندوق توسعه ملی اعطای تسهیلات تنفس خوراک طرح‌ها را ماه‌هاست به تأخیر انداخته و از صدور آن طفره می‌رود. این تعلل از زمان صدور موافقت اصولی وزارت نفت با طرح‌های منتخب در شهریورماه 1399 تا به امروز طول کشیده ‌است. در صورتی که با توجه به مشروح مذاکرات روز 24/4/1398 مجلس شورای اسلامی هنگام تصویب قانون پتروپالایشگاه‌ها، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی عنوان کرد اذن مقام معظم رهبری برای این موضوع اخذ شده است و شورای نگهبان نیز به همین اعتبار قانون را تصویب کرد. 

تعلل صندوق توسعه ملی علاوه بر ایجاد ابهام در سرانجام طرح‌های ارتقای پالایشگاه‌های موجود و نیز  پتروپالایشگاه‌های جدیدالاحداث، پیگیری سایر ابعاد قانون پتروپالایشگاه‌ها را نیز با مشکل مواجه کرده ‌است و یکی از عوامل روند کند اجرای پروژه‌های ارتقا و بهینه‌سازی پالایشگاه‌های موجود و پتروپالایشگاه‌های جدیدالاحداث است. این در حالی است که بیش از هر دوره دیگری کشور در حال حاضر به پالایش نفت خام به منظور خنثی کردن تحریم‌های نفتی، ایجاد ارزش افزوده، ارزآوری و جلوگیری از واردات بنزین و گازوئیل احتیاج دارد.