دکتر محمدسهیل سرو: با پیروزی انقلاب اسلامی ایران دوران جدیدی از عالم به وجود آمده که دین و انقلاب اسلامی در آن نقش محوری دارند. از این رو دشمنی دشمنان را با انواع راهکارها در پی دارد و توانمندترین حربه دشمنان ایجاد ناامیدی است، در حالی که ظرفیت‌های امیدبخش برای ادامه راه از یک سو و وجود انگیزه در جامعه از سوی دیگر گواه بر حضور امید در عرصه‌های مختلف است. از دید آیت‌الله خامنه‌ای، راهکار بروز امید وابسته به تحقق اعتماد در عرصه جامعه از طریق پایبندی عملی مسؤولان به آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب است.

همچنین با توجه به اندیشه رهبر انقلاب، «امید» کلید اساسی همه قفل‌هاست و نخستین توصیه پیش از همه چیز بوده که بدون آن هیچ گامی نمی‌توان برداشت. می‌توان به این نکته آگاهی یافت که امید در واقع همه چیز است؛ هم نظر است هم عمل، هم ذهن است هم عین و به طور کلی آن را می‌توان نگاه خوش‌بینانه به آینده و متکی به واقعیت‌های عینی تعریف کرد. هرچند امید هم امید بی‌جا نیست؛ امیدی است که واقعیت‌ها، کاملا ما را به درستی آن نوید می‌دهد به طوری که سیاست تبلیغی و رسانه‌ای دشمن و فعال‌ترین برنامه‌های آن مأیوس کردن مردم و حتی مسؤولان و مدیران ما از آینده است.

امید است که انگیزه تلاش می‌دهد و انگیزه‌ها و اراده‌های منفصل را به یکدیگر متصل و لباس یکپارچگی و هم‌جهتی را در قواره جامعه تنظیم می‌کند. از این رو، اساسی‌ترین قضیه «امید» است. از جمله سخت‌ترین کارهایی که علیه من و شما انجام می‌شود این است که امید را از ما برانند؛ سعی کنید امید را زنده نگه دارید. امید به پیروزی، امید به پیشرفت و امید به موفقیت، هر انسانی را به حرکت وادار می‌کند. اگر شما بخواهید یک انسان فعال و سرزنده و شادابی از حرکت بیفتد، کافی است او را ناامید کنید. اگر ناامید کردید، دست‌های فعال سست خواهد شد و زانوان فعال و استوار به لرزه خواهد افتاد. در واقع امید بزرگ‌ترین قوه محرکه انسان و عاملی حرکت‌برانگیز است، لذا اگر امید نباشد، حرکت هم نخواهد بود.

امید در تضاد با مفاهیمی همچون بی‌ارادگی و غفلت و ترس و در ترادف با مفاهیمی همچون انگیزه، شجاعت، حرکت و پیشرفت، جهاد، اعتماد و تعهد است.

1- عنصر بی‌ارادگی و غفلت: زمانی که جامعه‌ای ناامید است، عنصر اراده و انگیزه در آن کمرنگ می‌شود و امید به بهبود امور، تلاش و جدیت را جهت دستیابی به هدف می‌طلبد، در حالی ‌که جامعه ناامید انگیزه حرکت در جهت تحقق اهداف را ندارد؛ هر چند هدفی ترسیم شده باشد اما انگیزه حرکت به سمت آن وجود ندارد.

کار دشمن این است که با نفوذ و اختلال محاسباتی، ترس و امید کاذب به جامعه و مسؤولان انتقال می‌دهد که نتیجه آن نیز غفلت و غافلگیری از دشمن خواهد بود. این کار با شیوه‌هایی همچون «خبرهای دروغ، تحلیل‌های مغرضانه، وارونه نشان دادن واقعیت‌ها، پنهان کردن جلوه‌های امیدبخش، بزرگ کردن عیوب کوچک و کوچک نشان دادن یا انکار محسنات بزرگ... با رسانه‌های صوتی و تصویری و اینترنتی دشمنان» انجام می‌شود.

۲- ترس: ترس مفهومی تهی از امید است. ترس حرکت و پیشرفت را از فرد و جامعه سلب می‌کند و توقف و سکون را به بار می‌آورد و در مواردی حتی موجب ذلت و خواری نیز هست، در حالی که امید، انسان را به کنشگری وامی‌دارد و انگیزه و جوشش را در او تقویت می‌کند. از این رو رهبر انقلاب ترس را در کنار یأس و در تقابل با امید استعمال کرده‌اند. «اینجانب همواره از امید کاذب و فریبنده دوری جسته‌ام اما خود و همه را از نومیدی بیجا و ترس کاذب نیز برحذر داشته‌ام و برحذر می‌دارم» (بیانیــه گـام دوم انقلاب، ۱۳۹۷).

* مؤلفه‌های امیدزا

۱- انگیزه، حرکت و پیشرفت: امید در یک معنا به معنی انگیزه و انگیزه داشتن است. «آن چیزی که جنگنده را، رزمنده را در جبهه نگه می‌دارد، امید است. باید امید داشته باشد، بداند که می‌تواند به پیروزی برسد. این امید را بایـد زنده نگه داشت».

۲- اعتماد و تعهد: امید امری اعتمادآفرین است و به تعبیری می‌توان این ۲ مفهوم را متناظر یکدیگر دانست. «یک کلید اصلی وجود دارد و آن امید دادن و اطمینان دادن به مردم است. اگر مردم ناامید شدند، اعتماد خودشان را از دست دادند و متزلزل شدند، شکست قطعی است». در جای دیگری نیز رهبر انقلاب این ۲ واژه را باهم استفاده کرده‌اند: «عامل اصلی پیروزی در صحنه بودن مردم است؛ عامل در صحنه بودن مردم، امید و اطمینان آنهاست. این امید را باید در مردم تقویت کرد؛ مردم را نباید ترساند؛ مردم را نباید بدبین کرد، بی‌اعتماد کرد».

* چگونگی تحقق امید

چگونگی تحقق امید از سرفصل‌های اساسی در مباحث پیرامون امید و امیدواری است. چه‌بسا گفت‌وگوها از امید بسیار است اما مسیر دستیابی به آن روشن نیست. رهبر انقلاب اسلامی تحقق امید را وابسته به چند عامل دانسته‌اند:

اول، نترساندن یکدیگر: «قرآن کریم می‌فرماید: «الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ»؛ این از طرف دشمن است؛ بترسید - «قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ» نسبت داده شود به دشمن - آیه دیگر «إِنَّما ذلکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ أولیاءه» می‌ترساند. «لَنْ لَمْ یَنتَـه المُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِى الْمَدِینَة لَتُغْرِینَّکَ بهم» ببینید، اینهاست. یعنی ترسیدن مردم مذمت شده؛ مردم را ناامید کردن، مردم را بی‌اطمینان کردن، مذمت شده». 

دوم، تواصی یکدیگر به ایستادگی: «متقابلا، نقطه مقابل: «وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»؛ همدیگر را باید وصیت کنیم، توصیه کنیم به صبر، به ایستادگی، به پیروی از حق؛ همدیگر را نگه داریم. «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بعض» اولیا یعنی پیوسته‌ها؛ به همدیگر پیوستند. این وظیفه ما است، بنابراین باید به این نکته امید و اطمینان توجه کرد».

سوم، کشف مهم‌ترین ظرفیت امیدبخش جامعه و سرمایه‌گذاری بر آن: «مهم‌ترین ظرفیت امیدبخش کشور، نیروی انسانی مستعد و کارآمد با زیربنای عمیق و اصیل ایمانی و دینی است. جمعیت جوان زیر ۴۰ سال فرصت ارزشمندی برای کشور است. ۳۶ میلیون نفر در سنین میانه ۱۵ و ۴۰ سالگی، نزدیک به ۱۴ میلیون نفر دارای تحصیلات عالی، رتبه دوم جهان در دانش‌آموختگان علوم و مهندسی، انبوه جوانانی که با روحیه انقلابی رشد کرده و آماده تلاش جهادی برای کشورند و جمع چشمگیر جوانان محقق و اندیشمندی که به آفرینش‌های علمی و فرهنگی و صنعتی و... اشتغال دارند... فرصت‌های مادی کشور نیز فهرستی طولانی را تشکیل می‌دهد که مدیران کارآمد و پرانگیزه و خردمند می‌توانند با فعال کردن و بهره‌گیری از آن، درآمدهای ملی را با جهشی نمایان افزایش داده و کشور را ثروتمند و بی‌نیاز و به معنی واقعی دارای اعتماد به نفس کنند و مشکلات کنونی را برطرف کنند».

چهارم، سوق دادن امید به لایه‌های عمیق نظام ارزشی جامعه: «در خود و دیگران نهال امید به آینده را پرورش دهید. ترس و نامیدی را از خود و دیگران برانید، این نخستین و ریشه‌ای‌ترین جهاد شما است».

پنجم، اعتمادزایی: رهبر انقلاب در برخی مواقع امید را که به کار برده‌اند و از واژه‌های اطمینان و اعتماد نیز استفاده کرده‌اند و با واو عاطفه این موضوع را به کار برده‌اند: «حالت ناامیدی و بی‌اعتمادی به آینده یکی دیگر از مشکلات و آسیب‌هاست. حالت بی‌اعتمادی به خود شخص و خود ملی از دیگر آسیب‌هاست. مثلا وقتی ضعف‌هایی گفته می‌شود، می‌گویند در مملکت ما دیگر این طوری است؛ این حالت بی‌اعتمادی به خود است. چرا باید این بی‌اعتمادی وجود داشته باشد. این بی‌اعتمادی خودش منشأ بسیاری از مفاسد دیگر است، از جمله مصادیق آن همین گرایش به جنس خارجی است. این را کوچک نگیرید، این خیلی مهم است، این یک فرهنگ است» (ایشان بی‌اعتمادی را یک نوع فرهنگ می‌دانند).

* جمع‌بندی

امید در بیانات رهبر انقلاب به عنوان کلید حل همه مسائل نگریسته شده و بر لزوم گسترش آن به لایه‌های عمیق جامعه تأکید شده است. همچنین امید به حرکت و پیشرفت به جلو با نگاه به آینده در کلام ایشان تعریف شده است. نکته جدیدی کـه در این تحقیق درباره امید در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای به چشم می‌خورد، این است که ایشان امید را ظرفیت‌بخش سایر ابعاد جامعه می‌دانند و نگاه ایشان کاملا همراه با امیدواری از نوع امید صادق در مقابل امید کاذب است و ایشان امید را به‌مثابه حرکت و پیشرفت تعریف کرده‌اند.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بیانیه گام دوم انقلاب تصویری از آینده و گذشته انقلاب اسلامی ارائه کرده‌اند. در این تصویر دوران جدیدی از عالم ترسیم شده است که با وقوع انقلاب اسلامی آغاز شده که با دشمنی‌های گسترده دشمن همــراه بــوده اسـت. در این بین برای رشد و شکوفایی هرچه بیشتر امور انقلاب ظرفیت‌های خاصی در ایران و بدنه انقلاب اسلامی وجود دارد که همگی ظرفیت‌هایی امیدبخش هستند و کلید همه قفل‌ها و گره‌های انقلاب نیز با امید و اعتماد باز می‌شود؛ بنابراین با امید می‌توان راهکارهایی هم برای مقابله با چالش‌های درونی و بیرونی از جمله تهاجم دشمن به دست آورد و هم شکاف میان واقعیت‌ها با آرمان‌ها را که در واقع یکی از اساسی‌ترین شکاف‌های نامید‌کننده است، کم و امیدواری را تقویت کرد.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تعبیر ظریفی را در همنشینی امید و اعتماد و اطمینان به کار برده‌اند و در نظر ایشان ایـــن موارد نمی‌تواند از یکدیگر جدا انگاشته شود. در واقع هر جا امید صادق باشد، اعتماد و اطمینان نیز وجود دارد، هرچند امید کاذب قابلیت اینچنینی ندارد. از سوی دیگر چینش این مفاهیم کنار یکدیگر گواه نه‌تنها ظرفیت‌های فردی آن است، بلکه ظرفیت‌های اجتماعی آن را نیز بیان می‌دارد، چراکه «اعتماد» مفهومی اجتماعی است که در یک گروه یا جامعه شکل می‌گیرد و نمی‌توان حالت فردی را در ابعاد جامعه برای آن تصور کرد، مگر مواردی مانند اعتماد به خدا و خود اما به طور کلی اعتماد در ارتباط با دیگران و جامعه معنا می‌یابد؛ بنابراین همنشینی امید و اعتماد در بیانیه گام دوم نشان از مفهوم امید اجتماعی در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای دارد که می‌توان ساختارهای اجتماعی و فرهنگی را بر اساس آن بازتولید و مورد بازتنظیمی قرار داد. همچنین اعتمادزایی پیشرفت، ایستادگی و نترساندن یکدیگر، راهکارهای چگونگی تحقق امید در نظر ایشان تلقی شده است.